Нүүрс экспортлогч компаниуд баталгаажаагүй орлого, жишиг үнэд суурилан татвар төлж, эдийн засгийн эрсдэлийг дангаар үүрсээр ирсэн. Бодит үнэд үндэслэсэн шударга, ил тод татварын тогтолцоог нэвтрүүлэхэд хэн дургүй байна вэ?

Данзан алагдсаны дараа МАН-ы эсрэг оросуудын байгуулсан Бошгыг халагч залуучууд арай ухаан орон Ноёдын намтай эвсэн Засгийн эрхэнд гарчээ. Энэ нам 1928 он хүртэл тогтсон юм. Эд үндэсний үзэлтнүүдийн цуглуулга болчиж, яагаад ч улс орондоо большевик өөрчлөлт хийхгүй юм байна гэсэн дүгнэлтэд Коминтерн ба СССР- большевикууд ойлгосон учир тэднийг төрийн эргэлтээр унагав. Ийнхүү 1920 оноос гадаадын түрэмгийллийг эсэргүүцэн улс орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө нэгдсэн улс төрийн гурван хүчин түүхийн хуудаснаас эгнэгт арчигдан, төлөөлөгчид нь “түүхийн хогд” шидэгдсэн.

Хэрэв Г.Занданшатарыг огцруулж гэмээн Д.Амарбаясгалан МАН-ын даргаар сонгогдсон гэдэг утгаараа автоматаар Ерөнхий сайд болно. Ингэх нь иргэдийн эрх ашиг, эсвэл АН-ын хүрэх гэсэн үр дүн мөн үү?

Урд гарсан чихнээс хойно гарсан эвэр урт гэгчээр Чингис хааны үр ач бид өвөг дээдсээсаа хавьгүй ухаалаг, амар аргаар гадаадынхныг хөрөнгийг булаадаг болсон билээ. Чингис хаан цэрэг дайчлаад аялан байлдаж, маш их зовж зүдрэн, хүн хүчээ алдан байж бусдын эд хөрөнгийг булаадаг байв. Харин үр хойч биднүүс болбоос, гадаадынхныг “Манайд хөрөнгөө оруул” хэмээн урьж авчраад “Бид танай өмчийн 34 хувийг зүгээр авна. Өгөхгүй гэвэл бүгдийг нь авна”, “Ерөөсөө энийг гадаадынхантай хуваахгүй гэж шийдлээ, юмаа бүгдийг нь өгөөд гар” гэхчлэнгээр маш бага зардлаар, бараг сохор зоосны ч гарзгүй дээрэм хийж сурсан авай. Үе үеийн байлдан дагуулагч, тонуулчид биднийг харж гэмээнэ атаархсандаа толгойгоо шаан гаслах буй заа.

Гадаад харилцааны сэргэлтийг монголчууд бултаараа сонирхож санаа оноогоо илэрхийлж, хэлэлцүүлэгт оролцож байгаа нь дэвшил мөн. Улайран эсэргүүцэж үгээр дайрч давшилдаг нь багассан боловч энэ сэргэлтийг зөвхөн санхүү-мөнгөний өнцөг, уран сайхны фантааз, хийсвэр дүрслэлээрээ хүлээн авч “ориг” санал санаачилга дэвшүүлж байгаа нь ч харагдаж мэдрэгдэж байна. 

“Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр" ТӨХХК-ний ТУЗ-ын гишүүд, удирдлагуудтай хариуцлага ярих ёстой гэж бодож байна. Бүхэл бүтэн найман жил өнгөрчихөөд байхад маанайгаад л сууж байдаг ард түмэн Монголд л байдаг байх. 

Бодоо, Данзан нарын хооронд эвлэршгүй дайсагнал байсан боловч үүнийг “хувьсгалт аллага” болтол нь дэвэргэсэн явдал мэдээж зөвлөлтүүд ба тэдний зөвлөлтжүүлэх бодлоготой холбоотой нь гарцаагүй. Аллагыг Ринчино, Баторун нар идэвхтэй зохион байгуулсан төдийгүй, Дотоодын хамгаалах газрын сургагч Сорокин хэмээгч орос Бодоог гардан байцааж, эрүүдэж байлаа. Ингээд 1920 онд байгуулагдсан Монгол ардын намын хоёр бүлгийн нэг Ардын нам улс төрийн тавцангаас арчигдлаа. Түшмэдийн нам нь Ноёдын намтай хамтарчээ. Ерөнхий сайд Дамдинбазар, дараа нь түүний орыг Цэрэндорж авлаа.

УИХ-ыг хугацаанаас нь өмнө тараах тогтоолын төслийг Ерөнхийлөгч УИХ-аар хэлэлцүүлээд шинээр сонгууль явуулахаас өөр гарц, гаргалгаа алга. Парламентын институцийг хамгаалахын тулд Ерөнхийлөгчийн хийж чадах ганц зүйл энэ л байна. 

Хэрэв МАН-аас татгалзах гишүүдийн тоо нэмэгдэх юм бол тэд бараг шинээр нам байгуулж ч мэднэ. Магадгүй парламентад бүлэгтэй болчих хэмжээнд ч хүрчих байх. Ингэвэл МАН жинхэнэ утгаараа хоёр тийш салж, Монголын улс төрд шинэ хуваагдал бодитоор бий болно.

Монгол улс стартапын экосистемийн хөгжилөөр дэлхийд 100 орноос 81-т жагсаж, мэдээллийн технологийн боловсролын салбарт нэг багшид ногдох оюутны тоо 4000 гэж гарчээ. Бас сонирхолтой нь Монголын эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс дижитал ур чадвараараа 10.9 хувиар өндөр гэнэ. Oxford Insight-н өнгөрсөн оны AI-н бэлэн байдлын индексээр манай улс 188 улсаас 98-т орсон нь 2023 оноос 11 байраар ахисан үзүүлэлт болжээ.

Хэдхэн сарын дотор л гэхэд Ерөнхий сайдаа буулгаад Ерөнхийлөгчийн тамгын дарга орыг нь авав. Тэрийгээ намын дарга болгоод цааш нь явуулах гэтэл УИХ-ын дарга нь хажуунаас нэрээ дэвшүүлээд гараад ирэв. Зөрүүлээд ЕС нь Их хурлын даргаа хүчтэй шүүмжилсэн гишүүнээ Хууль зүйн сайд болгож хариу барив. Яг л шанаадахаар нь мангасдаад, мангасдахаар нь элэгдээд, элэгдэхээр нь бөлдөгдөөд гэдэг шиг ана мана, ач тач үзэлцэх аж. Одоо яалцахыг би яахин мэдэх, тэнгэр л мэдэх!

Гарын үсэг цуглуулаад, тэрнийхээ дараа хэрэг үүсгүүлээд дуугүй болсонгүй. Хэд хэдэн хуулийн төсөл дээр суужээ. Боловсруулж байгаа хэд хэдэн төсөл “Ди парламент”-д орж. УИХ-ын тухай хуульд оруулах 3-4 өөрчлөлтийг санаачлаад боловсруулж.

1990 оноос өмнө бол хөөрхий, Жамбын Батмөнх гэдэг ганцхан хүнийг МАХН нэр дэвшүүлээд, тэгээд улсаараа баяр хөөртэйгээр очиж 100 хувийн саналаар ялуулдаг байлаа.

Тэрээр байгаль орчны идэвхтнүүдийг “бүх үхрийг алахыг хүсдэг” хэмээн дайрсан бөгөөд энэ нь баримт нотолгоогүй мэдэгдэл байлаа. Үхэр үнэхээр метан хий ялгаруулдаг ч зарим идэвхтнүүд хүмүүсийг махны хэрэглээгээ багасгахыг уриалснаас өөр юм байхгүй.

Зүүн Хүрээний Данзангийн бүлгийнхэн угийн эх оронч, үндэсний үзэлтнүүд байжээ. Тэд илүүтэй Богдод үнэнч байсан ба тусгаар тогтнолын төлөө юугаа ч үл хайрлах эрэлхэг зоригт эрс. Энэ бүлгийнхэн хэдийгээр бараг бүгдээрээ ард гаралтай боловч төрийн яамдын жижиг түшмэд. Догсом Зүүн Хүрээний бүлэг дотроо хамгийн боловсролтой нь байв. Магсаржав хурцын хүү, сүүлд нь өөрөө алдарт дуучин, хөгжмийн зохиолч болсон Дугаржав* болон Галсан, Тогтох, Даш, мөн Балсанов хэмээх буриад зэрэг хүмүүс, хожим Унгернтай нийлж гамин цэргийг устгахад онц гавьяа байгуулсан Баяр гүн, Сангийн сайд болж байсан Лувсанцэвээн нар ч энэ дугуйланд байсан.

Хот суурины хэт төвлөрөл, хөдөөгийн эзэнгүйжүүлэлт, хот дахь нийгмийн бухимдал, нийгмийн асуудал бол НҮБ-д тайлагнаад, дэлхийд зарлаад байхааргүй дотоодын асуудал юм. Дотоод бодлогын гэе дээ. Төрийн гол буруу нь 1990 оноос хойш иргэдээ хэт дур зоргоор нь байлгасны гай гэж би үздэг. Хэт дур зоргоор нь байлгасны гайгаар насанд хүрсэн, бараг бүгд эрүүл саруул, ажил хийх чадвартай 30%-иа ядуу гээд хүн амдаа тулгачихсан.

Эвэртэй, туурайтай гээд хэн нэг нь Үндсэн хууль зөрчөөд, УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхэд халдаад, даргалаад, даам гараад байж болохгүй. Ийм хүн намын дарга болж гэмээн МАН-ын зовлон Монголын зовлонгоор л дуусах байх даа.   

УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан “МАН-ын Бага хурлын гишүүдийг 20, 20-оор нь багцалж, хилсээр яллах ажил эхэлсэн, үүнийг би мэдээд Я.Содбаатартай утсаар ярьснаас хойш 20 минутын дараа АТГ хилсээр хэрэг нээх жагсаалтаа устгасан” хэмээн орон даяар, бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зарлалаа.

Ер нь манай парламентын гишүүд юун түрүүн Монголын харанхуй зах зээлд өөрийгөө яаж үр дүнтэй борлуулахыг тэргүүнд тавин популизм хийх дуртай. Иймээс гишүүн бүр сэнсаац тарихуйц ямар нэг сэдэв сонгон түүнээ хувьчилж авдаг. Нэг нь утаа, нөгөө нь түгжрэл, гурав дахь нь хорт хавдар, дөрөв дахь нь аль нэг уурхай гэх мэтийг сонгоод хэдийнээ эзэн суучихсан учир шинээр сонгогдсон нэг нь зах зээлийн хөдөлмөрийн хуваарьлалтыг хүндэтгэдэг ёс зүйтэй учир шинэ сэдвийн эрэлд хатна.

Уг нь манай уул уурхай 100 хол илүү жилийн түүхтэй. Гэхдээ яагаад ч юм бид үүнд нэг л ээнэгшиж чадахгүй явсаар өдийг хүрчээ. “Уул уурхай байгальд ээлгүй, тэр байтугай хортой” гэх мөртлөө улсаараа нөгөө хэдэн уурхайгаа л “тонож” амьдардаг.