УИХ-ын гишүүн асан Л.Энхболдтой ярилцлаа.

-Нүүрсний хулгайн талаар та анх шүгэл үлээж байсан хүн. Түүнээс хойш нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Өнгөрөгч намрын чуулганаар УИХ-аас нүүрсний сонсголыг хийсэн. Санаанд тань хүрсэн үү?

-УИХ-ын гишүүн байхдаа 2018 онд Монголын газрын доорх баялагт, тэр дундаа нүүрсний олборлолт, экспорт дээр ноцтой хулгай гарч байгаа талаар анх гаргаж тавьж, ярьсан. Тухайн цаг үед Монголын гаалиар нүүрс ачсан зуу зуун машиныг хоосон гэж бүртгэж гаргана гэдэг хэний ч санаанд багтахгүй асуудал байсан. Энэ талаар дуугарч байгаа нь би ганцаархнаа байсан. Нөгөөтэйгүүр нүүрсний хулгайд холбогдсон, хамаарал бүхий этгээдүүд миний яриаг хүчгүйдүүлэхийн тулд орон нутгийн Таван толгойн төсвөөс 650 сая төгрөг гаргаж Л.Энхболд худлаа ярьж байсан юм шиг мэдээлэл цацсан. Үүний үр дүнд миний яриаг нийгэмд төдийлөн хүргээгүй. Залгуулаад ковид гарсан. Миний бүрэн эрхийн хугацаа ч дуусгавар болсон. Дараа нь 2022 оноос Засгийн газар нүүрсний хулгайтай хүчтэй тэмцэж эхэлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор залуусын томоохон жагсаал болж, нүүрсний хулгайг тойрсон их өртөг бүхий луйвартай дориун тэмцэж ирсэн.

Нүүрсний хулгайд холбогдсон этгээдүүдийг нийгэмд ил болгосон. Хууль хяналтын байгууллагууд ил зарласан. Гэхдээ хууль хяналтын байгууллагад эрч нь суларсан болов уу гэж би хувьдаа ойлгосон. Ингээд Монголын Засгийн газраас УИХ-д хянан шалгах түр хороо байгуулж нүүрсний сонсгол явуулах шаардлагатай талаар асуудал тавьсан юм шиг байгаа юм. Тиймээс УИХ-аас хянан шалгах түр хороог байгуулж, сонсгол явуулсан. Ингэхдээ гурван түр хороо байгуулсан. Эхлээд УИХ-ын гишүүн Г.Ганболдоор ахлуулсан ажлын хэсэг гаргасан. Тэр түр хороо нэлээд ул суурьтай, судалгаа шинжилгээтэй, шинжээчид нь ч сайн ажилласан байсан болов уу. Тэр үед АТГ-аас мөрдөн шалгах процесс явж байгаа учраас сонсголыг хойшлуулах санал тавьсан гэж би ойлгосон. Ингээд түр хорооны хугацаа дуусгавар болж, татан буугдсан. Дараа нь ХЗДХ-ийн сайд асан Х.Нямбаатараар ахлуулсан түр хороо гарч сонсголын үйл ажиллагааг эрчимжүүлсэн. Гэтэл Х.Нямбаатар сайдыг Хотын даргаар томилох улс төрийн шийдвэр гарсан. Ингээд хянан шалгах түр хороог Б.Энхбаяр сайд ахалсан. Б.Энхбаяр сайд маш богино хугацаанд ажилласан.

2023 оны арванхоёрдугаар сард нүүрсний хулгайн сонсгол боллоо. Нүүрсний сонсгол хэдий сэтгэлд хүрээгүй ч олон нийтэд нүүрсний хулгай байсан. 5.2 сая тонн нүүрсийг хоосон гэж бүртгээд хилээр гаргасан гэдгийг нотолсон. Энэ бол том нотолгоо. Мөн 329 мянган тонн нүүрсийг олборлолтын талбайгаас хулгай хийсэн гэдгийг нотолсон. Компанийг нь ч ил хэлэх шиг болсон. Сонсголоор олон асуудлыг гаргаж тавьсан.

Сонсголын дагуу хууль хяналтынхан эрчимтэй ажиллах болов уу гэсэн ч төдийлөн сэтгэлд хүрсэнгүй. Ямартаа ч сонсгол боломжийн түвшинд явлаа. Мэдээж алдаа оноо байж л таарна. Нөгөө талаас сонсголтой холбоотой зарим нэг шинжээчид асуудалд орсон. Энэ нь тухайн шинжээчийн асуудал байх. Сонсголыг тодорхой үр дүнд хүрэхээр хэмжээнд хийлээ гэж бодож байгаа.

-Сэтгэлд хүрээгүй гэдэг нь хууль хяналтын байгууллага эрчимтэй ажиллахгүй байна гэж үү?

-Өргөн цар хүрээнд тодорхой гаргаж ирсэн асуудалд хууль хяналтынхан тодорхой шийдэлд хүрэхгүй байна уу гэж харж байгаа. Гэхдээ процесс явагдаж байж магадгүй. Би мөрдөн шалгах процесс, прокурорын мөрдөн шалгалтын явц ямархуу хэмжээнд явж байгааг нарийн сайн мэдэхгүй байна. Хэвлэл мэдээллээс энэ талаарх мэдээллийг авч байгаа. Цаг хугацааны хувьд харахад удаашралтай байна уу л гэж бодож байна.

-Нүүрсний хулгайн жинхэнэ эзэд нь хариуцлагаас мултарч байна гэх шүүмжлэл нийгэмд түгээмэл байна шүү дээ?

-Тийм. Улс төрийн сонгууль дөхөж байна. Нүүрсний хулгайд холбогдсон зарим этгээд нэр дэвших гээд явж байна. Тиймээс энэ асуудлыг хууль хяналтынхан анхааралдаа аваасай гэж бодож байгаа. Нэгэнт нийгэмд ил болсон, Монголын ард түмний баялгаас хулгай хийсэн нь үнэн. Хэн нэгэн нь хариуцлага хүлээхгүйгээр үлдвэл их харамсалтай хэрэг болно. Тэгвэл цаашид Монголд шударга ёс тогтохгүй. Авлигатай тэмцэх гэж зорьж байгаа Засгийн газрын ажил үр дүнд хүрэх үү, үгүй юү гэдэг асуудал үүснэ.

Нөгөө талаас 2018 онд нүүрсний хулгайг гаргаж тавьснаас хойш Засгийн газар үргэлжлүүлж тэмцсэний буянд, УИХ-аас сонсгол явуулсны үр дүнд Монголын Засгийн газраас орон нутгийн Таван толгой, Эрдэнэс Таван толгойд БЭТ томилсон. Үүнээс хойшихыг харахад Эрдэнэс Таван толгой Монголын ард түмэнд тодорхой хэмжээнд баялгийн өгөөжийг хүртээж эхэллээ. Их ч ашигтай ажиллаж эхэллээ. Хулгайгүй бол яаж ашигтай ажилладаг, ямар үр дүнд хүрдгийг харууллаа.

Орон нутгийн Таван толгойн сонсголоор та бүхэн тодорхой харсан байх. 49-ийн зарим нөхдүүд хуйвалдаж аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгч болж, эрх мэдэл буюу иргэдийн итгэлийг авч зөвхөн орон нутгийн Таван толгойг тойрч худалдан авах, хөрс хуулах, тээвэр хийх зэрэг бүх процессыг аймгийн 13 ИТХ-ын төлөөлөгчийн хүрээнд шийдэж ирснийг харсан. Би энэ процессыг зогсох болов уу гэж харж байсан. БЭТ томилогдсоноос хойш борлуулалтын орлого өссөн байна. Тухайлбал, 2021 онд борлуулалтын цэвэр ашиг 155 тэрбум төгрөг байсан. БЭТ томилогдсоноос хойш буюу 2022 онд 331 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна. Цэвэр ашиг нь хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үг. Шинэ удирдлага томилж хугацаа нь дуусаад явсан. Тэр цаг хугацаанаас хойш 375 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна. Үүгээр маш их хулгай том луйврыг зогсоож иргэд, хувьцаа эзэмшигчдэд очих ногдол ашиг эрс нэмэгдсэн. Тиймээс ямартаа ч хулгай багасаж, газрын доорх баялаг Монголын ард түмэнд очиж эхэлж байна гэж харж байна.

-Заримдаа асуудал шийдэгдсэн юм шиг, хэргийн эздэд хариуцлага тооцсон юм шиг харагдах тохиолдол байдаг. Эрдэнэс Таван толгойгоос Монголын ард түмэн өгөөжөө хүртэж эхэлсэн. Таны яриагаар ч гарлаа. Тэгвэл орон нутгийн Таван толгойд гарсан асуудал одоо яг бүрэн зогссон уу?

-Одоогийн удирдлагууд хэрхэн ажиллаж байгаа зэрэг мэдээлэл авсан. түр хорооны дарга намрын чуулганы хаалтаас өмнө сонсголын тайланг тавьсан. Үүнтэй холбоотой тодорхой арга хэмжээ авахыг өөрийн дүгнэлтэд дурдаж, УИХ-аас тогтоол гаргасан. Энэ тогтоолд орон нутгийн Таван толгойтой холбоотой хоёр асуудал байдаг. Нэгдүгээрт, ТУЗ нь Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуулийг зөрчсөн. Төрийн захиргааны албан хаагч байх ёстой албыг улстөрчдөөр дүүргэсэн. Үүний үр дүнд улстөрчдийн хамаарал бүхий компаниуд орон нутгийн Таван толгойг луйвардаж байсан байна гэсэн дүгнэлт гарсан. УИХ-ын тогтоолд энэ бол хууль зөрчсөн байгаа учраас яаралтай засаж, төрийн төлөөллийг оруулах ёстой гэсэн чиглэлийг Засгийн газарт өгсөн. Өнөөдрийн ажиллаж байгаа ТУЗ нь хүчин төгөлдөр бус гэсэн үг. Гэтэл сайн ажиллаж байгаа удирдлагуудыг чөлөөлөхөөр одоогийн байгаа өнөөх хамаарал бүхий компаниудад ТУЗ-ийнхөн ажиллаж эхэлсэн байна.

Яагаад ажиллаж байна гэхээр, УУХҮ-ийн сайд Ж.Ганбаатар саяхан нэг шийдвэр гаргасан байна лээ. Урьд нь нүүрсийг Уул уурхайн биржээр борлуулах гэж байсан. Тэгвэл Эрдэнэс Таван толгой болон орон нутгийн Таван толгойн 50-иас доошгүй хувийг биржээр борлуулах чиглэл өгсөн байна. Ингэхээр ямар сонирхол бий болж байна вэ гэхээр өмнө нь шууд борлуулснаас болж гэрээний хувь хүртдэг, өөрсдийн хамаарал бүхий компаниараа худалдаж авч борлуулдаг процесс дахин орж ирж байна. Дахин ийм процесс орж ирэхээр Засгийн газрын БЭТ-ийн томилсон удирдлагыг солих үйлдэл явуулж байна. Тиймээс орон нутгийн Таван толгойд буцаад 49-ийнхөнтэйгөө нийлсэн луйвар дахин явахыг үгүйсгэхээргүй болж байна.

Биржээр борлуулахгүй гэхээр шууд гэрээгээр борлуулна гэсэн үг. Тиймээс Засгийн газар яаралтай арга хэмжээ авч ТУЗ-ийг чөлөөлөхийг орон нутгийн шийдвэр гаргагч нарт хүргүүлэх ёстой. Уг нь тогтоол батлагдсан өдрөөс хүчин төгөлдөр байдаг. Гэтэл УИХ-ын тогтоолыг өнөөдрийг хүртэл биелүүлэхгүй байна. Засгийн газрын харьяа Төрийн өмчийн хороо ажлаа хийхгүй байна. Мөн аймгийн ИТХ тогтоолыг хэрэгжүүлэх ёстой. Орон нутгийн өмчийг одоохондоо төлөөлж байгаа этгээд нь аймгийн ИТХ. Тиймээс ТУЗ-ийг шинэчлэх ёстой. Үүнийг хийхгүй байгаа нь нүүрсний сонсгол дээр яригдсан хамаарал бүхий этгээдүүдийн нөхдүүд. Тэд өнөөдөр Өмнөговийг удирдаж байгаа.

Нөгөө талаас нүүрсний хулгайд нэр нь дурдагдсан хүмүүс “ажилд ороод” эхэлсэн. Та бүхэн нүүрсний хулгайтай холбоотой этгээдийн хамаарал бүхий хүн сонсголын шинжээчээр ажиллаж байна гэж сонссон байх. Тийм нөхдүүд одоо ТУЗ-ийн нарийн бичгийн даргаар тэнд ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, орон нутгийн Таван толгойд шат шатны сонгуулиас өмнө сонгуулийн мөнгөө босгодог нөхдүүд эргээд ороод ирж.

Тиймээс Засгийн газар, Төрийн өмчийн хороо, аймгийн ИТХ яаралтай засаж залруулж, хуулийн дагуу явуулах ёстой. Бүх юм ил тод явахаар ашиг нь иргэдэд яаж хүрч байгааг би дээр хэллээ шүү дээ. Цэвэр ашгийн 90 хувийг ногдол ашиг хэлбэрээр хуваарилдаг нөхдүүд бол тэд. Тэгэхээр борлуулалтыг замхруулах, хамаарал бүхий этгээдүүд орон нутгийн Таван толгой руу хуруу хумсаа дүрвэл Өмнөговь аймгийн иргэдийн өмчид дахин хулгай нүүрлэнэ.

Маш ичгэвэртэй зүйл сонсголоор харагдсан шүү дээ. Хэдийгээр сонсгол хийж олон нийтэд хүргэсэн ч дараагийн хэрэгжүүлэх шатандаа удаашралтай байна. Хууль хяналтынхан хурдтай ажиллах ёстой. Түүнийг дагаад УИХ-ын тогтоол гарсан учраас тогтоолыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Хууль бусаар ажиллаж байгаа ТУЗ-ийг яаралтай чөлөөлөх ёстой. Нөгөө талаас одоо ажиллаж байгаа удирдлагуудыг солих процесс нь хууль бус явагдаж байгаа учраас үүнд анхаарлаа хандуулж ажиллах ёстой.

-АТГ-аас өчигдөр Н.Наранбаатар гишүүнийг бусдад хууль бус давуу байдал бий болгосон, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн гэж мэдээллээ. Та үнэн бурууг дэнслэхгүй ч нүүрсний хулгайн талаар шүгэл үлээсэн хүний хувьд мэдээлэлтэй байгаа байх. Анх нэр зарлагдсан таван гишүүнээс нэг нь л прокурорын хаалга татаж байгаа нь улс төрийн янз бүрийн зүйл энд байна уу гэх эргэлзээ үүсч байна?

-Н.Наранбаатар гишүүнийг нүүрсний хулгайд холбоотой гэж байгаад би итгэхгүй байгаа. Тийм хүн биш. Тухайн үед удирдах албан тушаал хашиж байсан уу гэвэл хашиж байсан. Удирдах албан тушаал хашиж байсан хүн алдаагүй ажиллана гэж юу байх вэ. Ганц нэг жижиг сажиг алдаа гарсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тэр нь хуулийн хариуцлага хүлээлгэх алдаа биш байх гэж бодож байна. Тиймээс би одоо ч итгэдэггүй. Тиймээс улс төрийн золиос битгий болгочихоосой гэж бодож байна. Би олон жил хамт ажиллаж байсан хүний хувьд нүүрсний хулгайтай холбогдох хэмжээний хүн биш гэж хардаг.

-УИХ-ын 2024 оны сонгууль хаяанд ирлээ. Та нэр дэвших үү?

-Миний хувьд дэвшинэ гэсэн бодолтой байгаа. Улс төрийн нам хэрхэн шийдэхийг би мэдэхгүй байна. Мэдээж нүүрстэй холбоотой нөхдүүд намайг улс төрд эргэж орж ирэхээс их болгоомжилж, нэлээд хориг тавьж байгаа байх. Тэр нь мэдрэгдэж байгаа. Гэхдээ энэ талаар жаахан хүүхэд шиг гоншигномооргүй байна. Үүнийг давж гарна. Би хувьдаа МАН надад итгэл хүлээлгэж дэвшүүлчих болов уу гэж бодож байна. Надаас хамгийн их болгоомжилж байгаа хүмүүс нь нүүрсний хулгайчид. Тиймээс янз бүрийн байдлаар ажиллаж, нэр дэвшүүлэхгүй байх талаас нь хөөцөлдөж буй тухай сонсогдож байгаа. Үүнийг өнөөдөр би яримааргүй байна. Баримт нотолгоотой ярих нь зүйтэй. Цаг хугацаа харуулна гэж л бодож байна даа.

Өдрийн сонин