Намрын чуулганы нээлтээс өмнө, ордон нам гүмхэн хэдий ч улс төр буцалж эхлээд байлаа. Томоохон төслийн асуудлаар Засгийн газрын гишүүдээс эхлээд төслийн удирдагч, төлөөлөгч нар цуглаж, Ерөнхийлөгчийн өрөөнд хуралдах зуур үндсэн сэдвээсээ хазайж, МАН-ын дотоод “зодоон” руу ороод явчихлаа. Ерөнхийлөгчийн амнаас энэ үед “Ерөнхий сайд намын даргаа хийдэг нь МАН-ын дүрэм юм” гэх үг унаж. Энэ мэтийн яриа Ерөнхийлөгчийн өрөөнд л өрнөсөн юм биш. МАН-ын даргын сонгуульд өрсөлдөх нэр дэвшигчдийн тухай яриа, хоорондын зөрчил тэмцэл, хуйвалдаан МАН-ын цагаан байрнаас илүүтэй төрийн ордонд өрнөж эхэлсэн нь анхаарал татна. УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд хоёр МАН-ын даргын төлөө өрсөлдөж байна. Тэр дунд Ерөнхийлөгч нэг талд нь гарчихсан удирдаач хийж байгаа тухай,эсвэл өмнөх үетэйгээ дараа үеийнхэн нь хүч тэнцвэргүй тулаанд орж байгаа мэтээр, нөгөө талд нь УИХ-ын даргыг үеийн найз нь буюу экс Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ дэмжиж,экс Ерөнхийлөгч ирж наалдаад ашиг сонирхлоо нэгтгэж байгаа тухай мэдээлэл хөвөрч байна. Х.Баттулга УИХ-ын даргатай бизнес улс төрөөр хутгалдаад, хүзүү сээрээрээ нийлчихнэ гэх үнэмшил муутай л таамаг. Д.Амарбаясгаланд нэмэх оноо авчрахгүй энэ нөхцөл байдал Х.Баттулгад харин хэрэг болно. Улс төрд амьд байгааг нь сануулж, том намын даргын сонгуулийн ард нууц ноёнтон болоод сууж байгаа дүр зургаар төсөөлөөд үз л дээ. Л.Оюун-Эрдэнэ, Д.Амарбаясгалангийн хоршил намын тамганы төлөөх өрсөлдөөнд нэг талд байгаа гэхээр л хар аяндаа Х.Баттулгыг авчирч нааж буй нь илт. Нөгөө талдаа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх МАН-ын даргын сонгуульд гар бие оролцож, Ерөнхий сайд Г.Занданшатарыг дэмжиж байлаа ч УИХ-ын даргыг шууд утгаар нь заналхийлсэн гэдэг юу л бол. Харин хөл толгойгүй улстөржилтөөс харахад Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн бүрэн эрхийн хугацаа дуусгавар болсноор улс төрд цэг тавихгүйг анзаарч болохоор байна.
Өнгөц харахад үе хоорондын тэмцэл, ашиг сонирхлын зөрчил, хүний, өөрийн намын оролцоотой холион бантан мэт харагдах энэ үйл явцын хэтийн үр дүн нь хор уршиг их. Намын дотоод асуудал, хувь хүний өрсөлдөөн гэхээсээ төрийн институц хоорондын зөрчил, цаашлаад их хямралын нөхцөл байдалд хүргэх аюул бий.Ер нь ч тэр зүгтээ шуударчихсаныг үйл явдал харууллаа.
Намын даргын сонгууль нь саяхан болж өндөрлөсөн Ардчилсан намд гашуун түүх бий. Яг өнөөдрийнх шиг үйл явдлаас эхэлсэн тэмцэл сүүлдээ намаа өөд нар харахгүй болгож, хэн нэр дэвшихээс үл хамааран институцын хямрал руу хөтөлж, төрийн үйл ажиллагаа тогтворгүй болсноор улс оронд ирсэн хор хохирол нь хэмжихээргүй их болсон.Дашрамд хэлэхэд хэдхэн хоногийн өмнө болж өнгөрсөн АН-ын даргын сонгууль МАН-ынхтай харьцуулахад хамаагүй эрүүл өрсөлдөөн болж өнгөрсөн.
МАН-ын дарга болох тэмцлээс эхэлсэн улс төрийн энэ үйл явц МАН-ын Их хурлын олонхын санал авсан хэн нэгний ялалтаар өндөрлөхгүй нь илт боллоо. Хэний талд хэн орж, хэн хэнийг дэмжив гэх энгийн нөхцөлөөс эхлээд дараагийн улс төрийн нүүдлүүд хэрхэн явагдах, Засгийн газрын хувь заяа, намуудын хамтрах хувилбар, Ерөнхийлөгчийн сонгууль, бүр цаашлаад дараагийн УИХ-ын сонгууль хүртэлх тохироо, хэлцлүүд, улс төрийн золионд явах улстөрчдийн хувь заяаны асуудлаар үргэлжлэхээр байна.
Хэдхэн сарын өмнөөс УИХ-д суудалтай намууд ирэх Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэнийг нэр дэвшүүлэх тухайд тодорхой нэрс ярьж эхэлсэн байв.Харин МАН-ын даргын сонгуулийн үр дүн бусад намуудын төлөвлөгөө, таамгийг өөрчлөхөөр байна. Хэн намын дарга болох вэ. Болохын тулд хэнтэй гар барьж, хэнтэй дайсагнав. Энэ бүхнээс шалтгаалан Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-аас хэн нэр дэвших нь тодорно. Бүр цаашлаад бусад намуудын нэр дэвшилтэд нөлөөлөх гэж оролдоно.Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөх хүмүүсийн жагсаалтын эхэнд яригдаж байсан улстөрчдөд элдэв шошго зүүж, олон нийтэд нэр хүндийг нь унагах бэлтгэл ажил эхнээсээ хангагджээ.
Ерөнхий сайд Г.Занданшатар намын даргын сонгуульд ялахгүй бол тэргүүлж байгаа Засгийн газар нь шууд эрсдэлд орох төдийгүй хамгийн хүчгүй Ерөнхий сайд болно. Тиймээс намын даргын сонгууль түүний хувьд хоолойд тулсан асуудал. Д.Амарбаясгалан намын даргад өрсөлдөхөө зарлаж байгааг нь буруутгах аргагүй. Г.Занданшатар намын даргын сонгуульд өрсөлдөгчгүй оролтой нь биш дээ. Хэн ялах үр дүнгээс өмнө улсаараа улстөржихөд хүргэж байгаа эдгээр өдрүүдийн үр дүн юунд хүргэх нь илүү анхаарал татаж байна. Мөн өрсөлдөөн зөвхөн хоёр нэр дэвшигчийн хооронд болох уу гэдгийг ч тоолгүй орхимгүй.
Нэр нь тодорхой болсон хоёр нэр дэвшигчийн талаар сайн, муу элдэв тодорхойлолт, яс хаясан мэдээлэл нийгмийн сүлжээгээр сүүлийн хэд хоног л галзуу хурдтай тарлаа. Мөн Ерөнхий сайдын албаа өгч, хэсэг чимээ алдарсан Л.Оюун-Эрдэнийн тухай мэдээлэл амь орж, эргэн ирэлтээ үүгээр зарлах мэт. Тайзны цаана өрнөсөн улс төрийн үйл явдлууд эхнээсээ ил болов, өрнөлийг харах хүлээлт бий боллоо.
МАН-ын даргын сонгуулийн үйл явц хувь улстөрчийн хооронд гэхээсээ институцын хямрал руу орж байгааг дээр дурдсан. Яг энэ сунгаанд оролцож байгаа талууд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын алба хашиж байна. Дээр нь хамтарсан Засагт багтаж байгаа намууд, бүхнийг хөндлөнгөөс ажиглаад сууж байгаа Ардчилсан намын улс төртэй ч холбогдоод явчихна. Албан ёсоор шинээр сонгогдсон намын дарга нь гар барин тохироогүй ч Ардчилсан нам Засагт дахин орох эсэх тухай аль хэдийн яриа хэлцэл явагдаад эхэлсэн. Мөн яриа хэлцэл УИХ-ын даргын суудлыг АН-д өгөхөөр тохирсон гэх мэдээллээр үргэлжилж байна. Тиймдээ ч Г.Занданшатарын толгойлсон Засгийн газрын талаар Ардчилсан намын хуучин даргаас эхлээд шүүмж хэлж байгаа нь санамсаргүй тохиолдол биш. Засгийн газарт дүн тавихад арай л эрт байна. Ядаж л зуун хоногийнхоо нүүрийг үзээгүй байгаа Засгийн газрын тэргүүн ч ичээнд орсон мэт албан ёсоор байр сууриа илэрхийлээгүй. Эсрэгээрээ Д.Амарбаясгалан намын даргад өрсөлдөхөө шууд илэрхийлчхээд байгаа.
Уг нь Д.Амарбаясгалангийн хэлсэнчлэн нэг талаас харвал намын дотоод асуудал. Нөгөө талдаа Засгийн газрын хувь заяа энэ сонгуулиас болж шийдэгдэх, үүнээс улбаатай дараагийн нөхцөл байдлууд яригдаж, магадгүй урт хугацааны улс төрийн хямрал бий болох байдал бий болов.
Дайны хажуугаар дажин гэгчээр Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болохыг дэмжсэн, цаазын ялыг сэргээх тухай, энд тэнд болж байгаа хувьсгал хөдөлгөөнийг дэмжин уриалж турхирсан, урагшлах замаас ухарсан санаа сэдлүүд далимдуулан сэвж эхэллээ.
Улс төрийн энэ хэрүүл тэмцлийн үр дүн нь эцэстээ улс орны хувьд ашиг авчрахаасаа илүү эрх ашгийн төлөөх тэмцэл л болж өрнөнө. Нөгөө талаас Засгийн газар тогтворгүй байхаас сэргийлж, Үндсэн хуульдаа хүртэл өөрчлөлт оруулсан ч Монголын их амар амгаланг улс төрийн зодоон нь үгүй хийж, орондоо орох завгүй олзлолдон тэмцэлддэгийг харуулж байна.Энэ намрын улс төрийн үйл явц тийм амар өрнөөд өндөрлөхгүй нь тодорхойг дахин хэлье. Засгийн газрын хувь заяа дээсэн дөрөөн дээр дэнжгэнэж, УИХ-ын хэд хэдэн гишүүдийн бүрэн эрхийн асуудал хөндөгдөхөд тархины дархлаа муутай, эмзэг сэтгэхүйтэй, хаашаа ч хөлбөрч мэдэхээр нөхөд байлдаантай кино үзэж байгаа аятай нэг талд нь орчихсон хөөрч баясах нь харамсалтай.
Хуучин цагт албан тушаалын зодоон амин хувийн хэрүүл тэмцлээр үргэлжилдэг байсан бол эрх баригч намын даргын төлөөх одоо өрнөж буй тэмцэл институцын оршин тогтнол, эрх баригч намын хувь заяа цааш хэрхэхийг шийдэх нөхцөл рүү яваад орчхож мэдэхээр байна.
Хоёр нэр дэвшигч хувь хүний болон, улстөрчийн замналын хувьд давуу, сул талуудтай нь гайхах зүйлгүй. Г.Занданшатарын хувьд өнөөгийн улстөрчдөөс боловсрол мэдлэгийн хувьд толгой эгнээнд нэрлэгдэх ул суурьтай нэгэн бол Д.Амарбаясгалангийн хувьд өнгөрсөн он жилүүдэд намын гал тогоог барихдаа сонгууль бүрээр ганган стратеги боловсруулж, ялалт авч ирсэнтэй нь маргах юмгүй.Харин тэдний талаарх муу мэдээллүүд нийгмийн сүлжээний цензургүй шүүлтүүрт ид өрнөж, дүүжлүүрт өлгөх нь холгүй байгаа тул энэ удаад хойш тавилаа. Нэр дэвшигчдийн хөөрхөн, муухай, ухаантай, тэнэгийг уралдуулахаас илүүтэй төрийн институцыг наймаалцах, намын даргын сонгуулийн үр дүнгээс хамаарч Засгийн хувь заяаг хөндөх, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэнийг өрсөлдүүлэх, ялалт авчрахын тулд ямар цочир үйл явдал өрнөх бол, тэр бүхний үр дүнд улс орны нөхцөл байдал яах вэ гэдэгт илүү хараа тавих шаардлагатай юм. Наанаа хэрүүлтэй үе МАН-д өнгөрсөн жилүүдэд олонтаа байсан ч нэг л мэдэхэд гар барилцан нэг талдаа зогсдог байсан. Харин энэ удаагийн нөхцөл байдал даамжирвал МАН-ын нэг талдаа гардаг байдлыг эвдэх магадлал өндөр байна. Энэ үед гол өрсөлдөгч Ардчилсан нам ухаалаг тогловол ирэх сонгуулиудын гол хөзрийг гартаа атгаж, байдлыг өөрсдөдөө ашигтай эргүүлж болох талтай.
Улс төрийн ил өрнөж байгаа гал дээр тос нэмж өрдөж, талцал хуваагдалд хөөрөн баярлаж, хийрхлээ гээд хоёр нэр дэвшигчийн хэн нь олонхын дэмжлэг авахыг МАН-ын Их хурлын гишүүд л мэдэх хэрэг л дээ. Даанч зориуд хөөрөгдсөн улс төрийн талцал хувь нэр дэвшигчдийн асуудлаас хальжээ. Төрийн бодлогын тогтворгүй байдал, Засгийн газар өөрчлөгдөх бүрд шинээр гаргаж ирдэг бодлого, шийдвэрүүд бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдыг туйлдуулж, иргэдийн төрд итгэх итгэлийг бууруулж, эдийн засаг хямрахын цондон бол институцын хямрал шүү. Төрийн институцыг доргиох хямраах нөхцөл рүү явах нь эрсдэл ихтэй. “Жоомоо алах гэж байшингаа шатаав” гэдэг шиг юм болох вий.
Д.Мөнгөндалай, baabar.mn
