Хорвоо чамайг араараа тавилаа ч: ЗУУГУУЛАА ҮХНЭ

2025/06/04

Энэ түүврийг шүлгийн орчуулга гэхийн зэрэгцээ түүхэн сэтгэлгээ, философи, үзэл суртал, амьдралын утга учрыг нэгтгэсэн орчуулгын синтез гэвэл зохилтой. Б.Цэнддоо орчуулахдаа эх бүтээлийн мөн чанарыг баримтлах мөртөө, өөрийн өнгөөр “будаж”, бүр “монголжуулсан” өнгө аяс мэдрэгдэнэ. Ялангуяа Вислава Шимборска, Энн Секстон, Киплинг, Чосэр, Вэйкфийлийн бүтээлийн орчуулгаас тод харагдана. Тэрээр А.Пушкины 1825 онд бичсэн нэргүй шүлгийн эхний мөрөөр түүврээ нэрлэжээ:

Амьдрал чамайг араараа тавилаа ч

Айдсаа дагаж үймрээд яана вэ?

Айсуй маргаашийн баяр жавхлан

Араас нь ирдэгт л итгэж амьдраа!

Орос эхийн агуулгыг хадгалахыг мэрийхийн хамт уян хатан, хошин аясаа ч шингээжээ. А.Пушкины итгэл уужим гэгээлэг бол Б.Цэнддоогийн орчуулгаас гашуун үнэн ханхална. Орчуулга гэдэг нь үгчлэн хадах бус, мэдрэмж, сэтгэлийн хөрвүүлэг гэвэл Б.Цэнддоо үүргээ сайн гүйцэтгэжээ. Жишээлбэл, Вилфред Овэний “Дэмий” шүлгийг:

...Бурхан болоочийг наранд нутаглуул
Бор гэртээ богд байхад нь...

гэснээр монгол ахуй, хэллэгийг гайхалтай ашиглажээ. Фронтод амь эрсэдсэн англи цэргийг “бор гэртээ богд” хэлцээр буулгасан нь орчуулга гэхээсээ “шинэ бүтээл” мэт. Орчуулгын ихэнх нь сэтгэл татам, шинэлэг, “Монголын амьсгалтай” болсон ч, зарим шүлгийг монголжуулснаар анхны санаа бүдгэрч (ялангуяа Маркс, Мао Зэдун, Сталин) эхээсээ гажсаны зэрэгцээ орчин цагийн монгол ярианы дүрслэл ашигласан нь ч таарна.

Б.Цэнддоо энэ түүврээрээ зөвхөн яруу найрагчдын дуу хоолойг биш, өөрийн философи, эргэлзээ, зөрчил, үнэмшлийг давхар илэрхийлсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Сонгосон шүлгүүд нь хүчирхийлэл, шашны хийрхэл, төрийн нэр барьсан догматикийн эсрэг агуулгатай бөгөөд хүн төвтэй, хүмүүнлэг үзэл санаатай түүвэр бүтээсэн аж.

Түүвэр Нобелийн шагналт польш яруу найрагч Вислава Шимборскагийн бүтээлүүдээр эхлэх нь таатай. Түүний “Статистикийн мэдээ” шүлгийн орчуулга үүнийг бичигчид гойд таалагдав. Хүмүүний зан авир, нийгмийн хандлагыг зуун хүнээр төлөөлүүлсэн статистик мэдээлэл мэт. Энэ статистик бол тоон мэдээлэл бус ёс суртахуун, амьдралын утга учир, хувь тавилангийн тухай бодрол юм. Энэ шүлэгт жам ёсны дамшиглал, гашуунхошигнол, реализм, философи зэрэгцдэг. Статистик "тооцоо" шиг эхэлдэг ч, гүн ухааны "тооцоо" болж хувирна. “Хагас дээр нэмэх хоёр нь...” гэхээр тоо бодоод байх шиг санагдавч үнэндээ хүн бүр тодорхой бус замналтайг илэрхийлнэ. “Аз жаргалтай нь хорь орчим / Аль эсвэл жаахан илүү” гэдэг мөр багцаа тоо боловч нь хүний сэтгэл хөдлөлийг хэмжих боломжгүй, субъектив шинжтэйг илтгэнэ.

Орчуулга нь Шимборскагийн уран яруу, ухаалаг хошигнол, сэтгэлзүйг монгол сэтгэлгээ, үгэн сүлжээгээр амттайхан буулгажээ. Тухайлбал, Шимборска хуял тачаалын хүлэг зайдагнасан хүмүүнийг егөөдсөн мөрийг “Бөгс нь хөгжсөн хэсгийг нь / Бөөгнүүлээд тоолоход” хэмээн хоржоонтой бас зоригтой орчуулсан байна. Мөн “Өрөвдмөөр төрсөн нь / Ерэн ес” гэж монголчилсноор хүмүүсийн ихэнх нь эмзэг, сул дорой гэдэг эх шүлгийн аясыг сайхан гаргажээ. Орчуулагчийн үг сонголтыг харвал “статистик”-т гүнд нэвтэрчээ. Ялангуяа шүлгийн битүү хошигнол, парадокс, шүүмжлэлт аягийг алдалгүй буулгасан нь бахтай.

Шүлэг “Өөрчлөгдөшгүй ганц статистик нь зуугуулаа үхнэ” гэж төгсөнө. Энэ мөр шүлгийн утга санааг базаж, хүн олон янз, ялгаатай ч эцэстээ үхэл гэдэг ганц төгсгөлтэйг шулаахан бас хатуухан хэлдэг. Шимборскагийн хэлэх гэсэн санаа энэ байлаа.

Эхтэй хийсэн харьцуулалт

Түүвэрт багтсан Шимборскагийн “Статистикийн мэдээ”-ний англи эх A Contribution to Statistics нэртэй. Орчуулагч Шимборскагийн шүлгийн гол санаа, бүтэц, өнгө аяс, утга агуулгыг хадгалсан гэдгийг дээр дурдсан. Гэхдээ орчуулгад зарим нэг илэрхийлэл, өөрчлөлт бий, гэлээ гээд алдаа бус аа. Доор хэдэн жишээ авч үзье:

1. "Хагас дээр нэмэх хоёр нь"

Англи эх: Those who always know better: fifty-two.
Орчуулга: "Хагас дээр нэмэх хоёр нь". Англи эхийн "fifty-two" буюу 52 гэдэг тоог "Хагас дээр нэмэх хоёр нь" гэсэн нь монгол хэлний онцлогт тохируулан утгыг нь хадгалжээ.

2. "Цаг зав үрэхгүй юманд"

Англи эх: "Ready to help, if it doesn’t take too long."
Орчуулга: "Цаг зав үрэхгүй юманд". Англи эхийн "if it doesn’t take too long" гэсэнийг ингэж оноосон нь агуулгыг хадгалаад зогсохгүй илүү товч, тодорхой болсон мэт.

3. "Атаа жөтөөгүй цагаан бишрэгч"

Англи эх: "Able to admire without envy: eighteen."
Орчуулга: "Атаа жөтөөгүй цагаан бишрэгч". Англи эхийн "Able to admire without envy" гэснийг "Атаа жөтөөгүй цагаан бишрэгч" гэж буулгаснаар хэлний онцлогт тааруулан утгыг нь хадгалжээ.

4. "Өрөвдмөөр төрсөн нь"

Англи эх: "Worthy of compassion: ninety-nine."
Орчуулга: "Өрөвдмөөр төрсөн нь" гэснээр англи эхийн "Worthy of compassion" мөрд илүү уран аяс оруулжээ.

Энэчлэн орчуулснаар Шимборскагийн шүлгийн үндсэн санаа, уран яруу, өнгө аяс, уран сайхны бүтцийг бат хадгалжээ. Монгол хэл, хэллэгийн онцлогт зохируулсан орчуулгаас шүлгийн агуулгыг ойлгохгүй хоцрохын арга алга.

Ариун номын толинд хартал...

Түүвэрт шашин шүтлэг, бурхны оршихуй, ёс суртахууны бүтээлүүд багтсныг дээр дурдсан. Тэдгээрийн тоонд:

...Хамаг бурхад тэр л зайд
Хэзээнээсээ л оршин байжээ... хэмээсэн Энн Сектоны “Бурхад” шүлэг багтана. Бурхныг гаднаас бус, дотроосоо хайсан барууны модернист сэтгэлгээний нэг жишээ. Харин түүврийн “Ариун номын толинд хартал...” хоёрдугаар бүлэг бүхэлдээ буддын шашны пали, санскрит, төвөд хэлээрх судар, шаштирын сургаалаас бүтжээ. Жишээлбэл, төвөдийн шашны шинэтгэгч Же Зонхова “Бодь мөрийн зэрэг” номдоо эшилсэн буддын сонгодог бүтээлүүдийн шад, бадаг. “Бодь мөрийн зэрэг”-ийг нээж харсан уншигчид эдгээр мөрийг цаасан болоод нүүр номд эшилсэн нь элбэг харагддаг бол энэ түүврээс орчуулагчтай нь танилцана гэвэл зохилтой шиг. Энд олныг нуршилгүй зарим шадыг сануулъя.

БУРХАН БУДДА

Гай барцдыг чинь усаар угаахгүй

Гамшиг зовлонг чинь гараараа хусахгүй

Гайхамшигт гэгээрлээ чамд юүлэхгүй

Гагцхүү авралын үнэнд л замчилна.

Udanavarga судрын Margavarga бүлэг. Санскрит.

АРВАН ЧАНАРЫН СУДАР

Сүсэг бишрэл нь гэгээрэлд хүргэх

Сүйх тэрэг, унаа хүлэг мөн

Сүйхээтэй хүн л үүнийг таньж

Сүсгээ хүлэглэн дээшээ дэвжинэ.

Өчүүхэн төдий ч сүсэггүй хүмүүнд