УИХ-ын баасан гаригийн нэгдсэн чуулганаар Ерөнхий сайд Г.Занданшатарыг огцруулах тухай УИХ-ын нэр бүхий гишүүдийн шаардлагыг хэлэлцэх байсан ч чуулган хуралдсангүй. Үдээс хойш Төрийн байгуулалтын байнгын хороо уг асуудлаар хуралдсан ч шийдвэр гаргаж чадалгүй завсарлага авлаа.

Огцруулах санал гаргасан УИХ-ын гишүүн П.Сайнзориг Байнгын хороонд танилцуулсан үндэслэлдээ,

1. Ерөнхий сайд Г.Занданшатар УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаярыг Хууь зүй дотоод хэргийн сайдаар томилсон нь Үндсэн хууль зөрчсөн, УИХ болон Ерөнхийлөгчид танилцуулаагүй.

2. "Гэм буруутай нь шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэмт буруутайд тооцохгүй. Шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй” гэснийг Үндсэн хуулийг зарчмыг зөрчиж, шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдалд халдсан.

3. Засгийн газар 2025 оны наймдугаар сарын 20-ны өдөр баталсан 55 дугаар тогтоолоор нүүрс, төмөр, хайлуур жонш экспортлогч аж ахуй нэгж нь тухайн сардаа АМНАТ төлөхдөө бүтээгдэхүүний дөрөвний нэгийг уул уурхайн биржээр арилжаалсан тохиолдолд нийт экспортод гаргасан бүтээгдэхүүний АМНАТ ногдуулах борлуулалтын үнэлгээг биржээр борлуулсан үнэлгээгээр тооцохоор зохицуулсан тодорхой этгээдүүдэд давуу байдал үүсгэсэн, шударга бус өрсөлдөөнийг хөхиүлэн дэмжсэн, далд эдийн засгийг дэмжсэн, уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн арилжаанаас ухарсан шийдвэр болсон... хэмээн танилцуулсан байна.

Гэвч байнгын хорооны хуралдааны үеэр эдгээр үндэслэлүүдийг аль алийг нь хэлэлцсэнгүй. Товчхондоо Г.Занданшатарыг огцруулах тухай биш, УИХ-ыг дарга Д.Амарбаясгалангийн гэм буруугүйг нотлох тухай хэлэлцүүлэг болж өндөрлөв. Сонирхолтой нь, Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн гурваас бусад нь Г.Занданшатарыг огцруулах шаардлагад гарын үсэг зурсан гишүүд байв.

Нэгдүгээрт, 2019 онд баталсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Ерөнхий сайд танхимын гишүүдээ томилж чөлөөлөх бүрэн эрхтэй болсон, УИХ болон Ерөнхийлөгч Засгийн газрын гишүүний томилгоон дээр ямар нэг “коммент” хэлэх буюу хэлэлцэхгүй. Ерөнхий сайд зөвхөн танилцуулах үүрэгтэй.

Энэ дагуу Б.Энхбаярын томилгоог УИХ-д танилцуулахаар хүргүүлсэн ч маргааш өдөр нь УИХ-ын гишүүд Ерөнхий сайдыг огцруулах санал гаргаснаар томилгооны асуудлыг УИХ өнөөдрийг хүртэл сонсоогүй байгаа. Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг хэлэлцсэний дараа ХЗДХ-ийн сайдын томилгоотой танилцахаар хойшлуулсан байдаг. Тэгэхээр энд Үндсэн хуулийн зөрчил үүсээгүй гэсэн үг.

Хоёрдугаарт, МАН-ын Бага хурлын үеэр УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр нэр дэвшигч Д.Амарбаясгалантай холбогдуулан “Админерал” компанийн асуудлыг сөхөж тавьсан нь Ерөнхий сайдыг холбогдуулан буруутгах үндэслэл болохгүй юм. Тус компанитай холбоотой асуудлыг хуулийн байгууллага шалга, энэ чиглэлээр Ерөнхий сайд үүрэг даалгавар өгөх нь ч гэсэн “шүүхийн хараат бус байдал”-тай огтоос холбоогүй юм. Учир нь одоогоос хоёр жилийн өмнө буюу 2023 оны арванхоёрдугаар сард УИХ дээр явуулсан нүүрсний сонголын дараа Түр хорооноос “Админерал” компанитай холбоотой тендерийн асуудлыг шалгуулахаар АТГ-т өгсөн ч одоо хэр нь үр дүн гараагүй. УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр энэ тухай л яриад байгаа. Мөн УИХ-ын дарга Г.Амарбаясгалантай холбоотой Засгийн газрын хуралдааны /2024 оны 12-р сарын/ тэмдэглэлийг өчигдөр Байнгын хорооны хуралдаан дээр уншиж танилцуулсан. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ өөрөө “Наад компанийнхаа асуудлыг цэгцэл, тусгай зөвшөөрлийг нь цуцал” гэдэг үүргийг ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд өгсөн байдаг. Энэ бол одоогийн Ерөнхий сайдтай огт холбоогүй асуудал. Харин гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиг үүргийг хуулиар Засгийн газарт олгосон. Энэ дагуу салбарын сайд болон мөрдөн шалгах чиг үүрэг бүхий байгууллагуудаас үр дүн нэхэх эрхтэй. Үүнийг “шүүхийн хараат бус байдал”-тай эндүүрэх, “шүүхэд нөлөөллөө” гэх нь хуульч гишүүний хувьд байж боломгүй алдаа юм.

Гуравдугаарт, АМНАТ-ын тухайд Уул уурхайн ассоциацийн Гүйцэтгэх захирал Г.Эрдэнэтуяа маш тодорхой тайлбарласан байна лээ. 2021 оноос уул уурхайн бүтээгдэхүүн дээр “жишиг үнэ” гэж гаргаж ирээд түүгээрээ тооцож АМНАТ-ыг авч ирсэн. Үнэ өндөр байхад компаниуд эрсдлээ даагаад, АМНАТ-аа төлөөд явж байсан. Одоо үнэ унасны дараа ийм боломжгүй болсон. Ассоциац болоод компаниудын зүгээс сүүлийн 4 жил энэ талаар асуудал тавиад явж байгаа. Одоо борлуулалтын буюу биржийн үнээс нь тооцдог АМНАТ авдаг болсноор байдал сэргэж байна аа гэж.

Ингээд Ерөнхий сайдыг огцруулахаар П.Сайнзориг гишүүний оруулж ирсэн үндэслэлүүдээс нэг нь ч тогтоогдсонгүй. Эсрэгээрээ УИХ-ын даргын гэм буруугүйг нотлох уралдаан болж хувирсан. Үүн дээр нь “Ухаа худгийг ордыг шалгах түр хороо” гэгчийг байгуулахаар гишүүдээс гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн өмнөх Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Байнгын хороон дээр орж ирээд “Энержи ресурс” гэдэг компани, 2014 онд БНХАУ-тай байгуулсан санамж бичгийг тухай ярьж, үүндээ Ерөнхий сайд Г.Занданшатарыг хамаатуулах гээд “хад мөргөсөн” зэрэг нь байдлыг улам дордуулж, Байнгын хорооны хуралдааныг үргэлжлүүлэх боломжгүй болгосон ч байх. Төрийн өмчийн “ЭТТ” компани дээр хийгдсэн оффтэйк гэрээнүүдийг ил болгоод, үнийн дүнг нь гаргаад тавьсан чинь зөрүүлээд “MCS”, Ухаа худаг яриад явчихаар хэлэлцэж байгаа асуудлаасаа төөрөөд, хэтэрхий улс төрийн зорилготой болоод явчихаж байгаа юм л даа.  

Хэрэвзээ, Д.Амарбаясгалан дарга “Админерал” гэдэг компанитай ямар ч холбоогүй бол түүнийгээ Ерөнхий сайдыг огцруулах хэлэлцүүлэг дээр биш, өөрийнх нь асуудлыг УИХ-аар хэлэлцэх үед л ярих ёстой юм. Гэвч мань тэгсэнгүй. Байнгын хороон дээр өөрийнхөө асуудлыг ярьсаар байгаад гарсан. Хуралдааны дундуур завсарлага авч, Төрийн ордны зүүн жигүүр лүү явсан тухай ч мэдээллүүд гарсан. Ингээд Төрийн байгуулалтын байнгын хороо эхлүүлсэн хурлаа дуусгаж чадалгүй завсарласан байдаг юмаа.

Үйл явдлыг бүр эхнээс нь мөшгөвөл өнгөрөгч сарын 27-нд болсон МАН-ын Бага хурлаас хамаг гогцоо хөврөв. “Мордохын хазгай” гэдэг нь болсон.

Тодруулбал, өнгөрөгч зургаадугаар сард УИХ Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд итгэл үзүүлэх асуудлыг хэлэлцээд, итгэл үзүүлэх боломжгүй хэмээн огцруулны дараа МАН-ын Удирдах зөвлөл, Бага хурлаас Г.Занданшатарыг Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлж, УИХ-ын гишүүд 92,3 хувийн саналаар Ерөнхий сайдад томилсон. Хуулиараа УИХ-д олонх болсон нам, эвслийн дарга нь Ерөнхий сайдад нэр дэвшиж, танхимаа бүрдүүлэх ёстой. Тиймээс МАН-ын Бага хурлын VIII хуралдаанаас гарах ёстой шийдвэр бол Г.Занданшатарыг МАН-ын даргад нэр дэвшүүлэх явдал байв. Гэтэл УИХ-ын дарга хажуугаас нь орж ирээд нэрээ дэвшүүлчихсэн. Бага хуралд оролцсон гишүүдийн 2/3-ын саналаар намын даргыг сонгох ёстой. Гэтэл санал хураалтаар аль аль 2/3-ын санал авч чадаагүй тул тооллогын комисс нь дүрмээ зөрчиж журам батлаад, Г.Занданшатарыг нэр дэвшигчээс хасч байгаад Д.Амарбаясгаланг ганцаараг нь өрсөлдүүлээд 86 хувийн саналаар намын даргаар сонгочихсон.

Эхний санал хураалтад 428 гишүүн оролцсон бол хоёр дахь санал хураалтад 321 гишүүн оролцсон. Эхний шатанд Г.Занданшатарт санал өгсөн 188 төлөөлөгчөөс 100 гаруй нь хоёр дахь санал хураалтад оролцоогүй, хуралдааныг орхиж гарсан, 46 нь санал хураалтыг эсэргүүцэж, цагаан хуудсаар санал өгсөн. Харин Д.Амарбаясгалан Ц.Нямдоржийг лоббидож, Увсаас ирсэн гишүүд, нийслэлд нэр дэвшсэн Увсынхныг 100 хувь хайрцаглаж, хашиж байгаад Д.Амарбаясгаланд санал өгүүлсэн гэдэг юм. Маргааш нь өөрөө “Бага хурал дүрмийн бус сонгууль явууллаа” гэчихсэн амаа бариад харайж явсан.  Бага хурлын гишүүд нь хүртэл “Л.Оюун-Эрдэнийн өргөдлийг хуралдаан даргалагч хэлэлцүүлээгүй, шүүх дээр маргаан үүсэх вий” хэмээн ярьсан. Ингээд УДШ бүртгэх эсэх нь эргэлзээтэй намын даргын сонгуулиас болж МАН дотроо хямарч, МАН-ын зовлон төрийн зовлон болов.

Г.Занданшатарыг Ерөнхий сайдаас огцруулах асуудлыг УИХ ирэх долоо хоногт үргэлжлүүлэн хэлэлцэнэ. Дараа нь УИХ-ын даргыг огцруулах санал гаргасан гишүүдийн шаардлагыг хэлэлцэх ёстой. Сүүлийн тоогоор Г.Занданшатарыг огцруулахаар 65, Д.Амарбаясгаланг огцруулахаар 67 гишүүн гарын үсэг зурсан мэдээтэй. УИХ дахь намын бүлэг нь 30, 30-аараа хуваагдаад хоёр талд гарчихсан учраас АН-ын бүлэг шийдвэрийг гаргана гэсэн үг. АН-ын нэр бүхий гишүүдийн зүгээс “УИХ дахь олонхи өөрсдөө Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргадаа итгэл үзүүлэхгүй гэж байгаа тохиолдолд сөрөг хүчний зүгээс “Итгэл үзүүлээч ээ” гэж гуйхгүй” гэдэг байр суурийг илэрхийлсэн.

Гэвч Ерөнхий сайдыг томилох, чөлөөлөх нь хуулийн хугацаатай. Харин УИХ-ын даргын хувьд хуульд заасан хугацаа байхгүй гэдэг тайлбарыг ярьж эхлээд байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхий сайдын огцруулсны дараа УИХ-ын даргын асуудлыг хэлэлцэхгүй ч байж магадгүй, хичнээн хугацаагаар ч хойшлуулж болно гэсэн үг. Энэ тохиолдолд хэрэв Г.Занданшатар Ерөнхий сайдаас огцорч гэмээн буруутан нь АН болоод үлдэх магадлалтай. “Нүүрсний фракцтай нийлж Засгийн газрыг огцруулсан” гэдэг нэр л АН-д үлдэнэ.     

Г.Занданшатарын хувьд нэгэнт намын Бага хурлаас Ерөнхий сайдад нэр дэвшиж, УИХ-аас томилогдсон учраас түүнийг огцруулахад хууль ёсны үндэслэл хэрэгтэй. П.Сайнзориг гишүүний оруулж ирсэн “сэжиг таамгаар” лав огцруулах боломжгүй. Хэрэв Г.Занданшатарыг огцруулж гэмээн Д.Амарбаясгалан МАН-ын даргаар сонгогдсон гэдэг утгаараа автоматаар Ерөнхий сайд болно. Ингэх нь иргэдийн эрх ашиг, эсвэл АН-ын хүрэх гэсэн үр дүн мөн үү?

Д.Амарбаясгалан МАН-ын даргад нэр дэвшсэн шалтгаанаа Бага хурлын гишүүдэд “Намын генсекээр найман жил ажиллахдаа гурван удаагийн сонгуульд намаа ялуулсан” гэж тайлбарласан. Өөрөөр хэлбэл, Г.Занданшатар огцорвол Д.Амарбаясгалан автоматаар Ерөнхий сайд, намын дарга болно гэсэн үг.

Гэвч Д.Амарбаясгалангийн авчирсан найман жилийн гурван удаагийн ялалт ард иргэдийн хувьд “ялалт” байсан уу, “ял шийтгэл” болсон уу? Энэ өнцгөөс нь харвал АН-ын тоглолт арай өөрөөр байх учиртай.

Б.СЭМҮҮН