Монголд анх 1996 онд "НИК ГАЗ" компани Оросоос шингэрүүлсэн шатдаг хий буюу газ импортоор оруулж ирснээр газ хэрэглэгдэж эхэлсэн түүхтэй. Түүнээс хойш бараг гуч шахуу жил өнгөрчээ.Хэрэглээ болон танин мэдэхүйн хувьд гучин жил гэдэг маш урт хугацаа. Гэвч газ Монголчуудын хувьд хамгийн бага танигдсан,аюул болоод үр ашгийг нь бүрэн таньж мэдээгүй их л сайндаа аяллын хоол цай хийхээс хэтрээгүй эд юм.

Шингэрүүлсэн шатдаг хийн олон улсын нэршлийг LPG (liquiefed petrolium gas) гэх ба манайхан газын шатахуун түгээх станц дээр байдаг энэ товчилсон нэрээр мэднэ.Гэхдээ техникийн, ахуйн гэж хоёр тусдаа байдаг гэж боддог ч үнэндээ C2H6 гэсэн химийн томъёотой нэг бүтээгдэхүүн юм. LPG нь нефть боловсруулах үйлдвэрийн дагавар бүтээгдэхүүн бөгөөд пропан 30%,бутан 70%-иас бүрддэг онц шатамхай хий. Үүнийг тээвэрлэлт болон хадгалалтад тохиромжтой болгохын тулд (ялангуяа их хэмжээгээр хол зайд тээвэрлэхийн тулд) газыг хөргөж эзлэхүүнийг нь үлэмж багасгаж нягтруулдаг. Жишээ нь 600 литр хийг хөргөж нягтруулаад 1 кг шингэн болгодог гэсэн үг. Үүнийг ямар хэмжээгээр тээвэрлэхээс шалтгаалж өндөр даралт тэсвэрлэх баллон эсвэл цистернд савладаг. Газын алдагдал,даралт, температурыг нь тогтмол барихын тулд баллон болон цистернийг давхар ханатай хийдэг.Тийм учраас цистерн цоорох тохиолдол барагтай гардаггүй.

Саяны Дүнжингаравын дэлбэрэлт бол Монголчуудын хувьд айшигт хохирол авчирч үндэсний эмгэнэл гашуудал,хэзээ ч мартагдахааргүй сургамж боллоо. Гэхдээ эрх мэдэлтнүүд,дарга нарын хувьд сургамж болсонгүй,гамшгийг аар саархан асуудлууд руу түлхэж анхаарал сарниулан мартуулахыг хичээж байна.

Энэ дэлбэрэлтийг мэргэжлийн үүднээс хэн ч тайлбарласангүй,ард иргэдэд үнэн бодитой мэдээлэл өгөхгүй байгаа нь газыг ашигтай болоод аюултай талаас нь бүрэн таньж мэдээгүй зүйл хэвээр нь үлдээж байгаа юм.

Болсон үйл явдлыг өөрийн мэдлэгийн хүрээнд товч тайлбарлая гэж бодлоо.

17,5 тонн буюу 60м.куб эзэлхүүнтэй цистерны газ шахах хоолой хоёр машин шүргэлцэх явцад хугарч (албаныхны тайлбараар) газ хурдтай алдагдаж эхэлснийг бид бичлэг дээрээс хардаг.

Газ хоолойноос гадагшилж агаарт гарснаар шатах шингэн,хүчилтөрөгчийн холимог болно. Энэн дээр оч буюу галын эх үүсвэр нэмэгдвэл мэргэжлийн хэллэгээр галын гурвалжин бүрдэж шууд түймэр авалцана.

Шингэрүүлсэн шатдаг хий агаараас хүнд тул газраар ус урсаж байгаа юм шиг тархаж (ялангуяа хэвгий тал руу) тээр цаана тамхи татаж явсан хүн тамхины асаагуур асаах,татаж буй тамхиа газар хаясан зэргээс оч үүсэж бэлэн болсон шатах холимогийг шууд ноцоосон байх. Эсвэл энэ үед аль нэг машин асахад свечений очлуурт хуримтлагдсан шатах холимог агаарт оч авалцаж шаталт өдөөсөн байж мэдэх юм.

Ингээд эхний тэсрэлт явагдаж гал эгшний дотор цистернд хүрч тэнд маш хүчтэй түймэр дэгдсэн. Гаднаасаа хэт хүчтэй халсан цистерн доторхи газ богино хугацаанд шингэн төлөвөөс хийн төлөвт шилжиж багадаа 1000 psi даралтыг (psi нь функтыг харьцах инчийн квадрат. 100 кПа 1 bar болдог, 1 bar 14,5 psi-тай тэнцэнэ) тэсэлгүй цистерн зад үсэрч хуримтлагдсан хийн холимогт гал өгснөөр 750м/сек-ийн хурдтай цохилтын долгионыг үүсгэсэн болов уу гэж тооцоолов. Энэ нь ойролцоогоор 150 метрт өртсөн амьд амьтан организмыг бүрэн устгах хөнөөлтэй гэсэн үг.

Гал унтраах багийн удирдагч үүнийг мэддэггүй эсвэл тооцоолоогүй юу ямартай ч үхлийн аюултай объект руу ажилтнуудаа ус шүрших тушаал өгсөн нь бараг гэмт хэрэг юм. Дэлбэрэлтийн долгионд өртсөн үед ямар ч хувцас хэрэглэл, машин техник нэмэр болохгүй гагцхүү аюулгүйн зай амьд гарах боломжийг олгоно гэдгийг энэ гамшиг харууллаа. Энд гал унтраах,онцгой байдлыхныг буруутгах гэсэнгүй дараа дараагийн удаад тохиолдож болох аюулд ажилтнуудаа бүү золиослоосой гэж бичлээ.

Өмнө нь Минжийн хангайд унтарчихсан байсан түймэр руу судалгаа хийлгэлгүй ажилтнуудаа явуулж нисдэг тэрэгний ослоор бөөнөөр нь амь үрэгдүүлсэн, талын түймэрт хэд хэдэн ажилтнаа амьдаар нь шатаалгасан зэрэг тохиолдлуудыг бодохоос зүрш шимширдэг юм. Ер нь тангараг өргөсөн байлаа ч эд материалаас хямд хүний амь байдаггүй гэдгийг санаж явах хэрэгтэй. Дэлбэрэх нь тодорхой цистерн руу ус шүршихийн оронд цаг алдалгүй ойр тойронд байгаа бүх хүнийг аюултай бүсээс шилжүүлэн гаргах арга хэмжээ авсан бол тийм олон хүн өртөхгүй ганц нэг байшин,хэдэн автомашин шатах бол гарз биш байх байсан.

Эцэст нь хэлэхэд шингэрүүлсэн шатдаг хий бол аюул гамшиг биш амьдралын чухал хэрэгцээ бөгөөд Монголчууд бид дэлхий нийтийн адилаар зайлашгүй бүрэн хэрэглээгээ болгох ёстой гэж бодогдож байна.Үүний тулд аюулгүй байдлаа бүрэн хангаж,зөв хэрэглэж хэвших хэрэгтэй юм.

Х.Батжаргал /facebook-ээс/