Тэд халамжтай, зөөлөн өдтэй, ясаар тоглодог, эврээрээ гайхуулах дуртай байсан гэнэ үү?...
Мангардуу, түрэмгий алуурчид гэгдэж байсан үлэг гүрвэлүүд үнэн хэрэгтээ яг тийм л байсан гэж эрдэмтэд үзэж байна.
Үлэг гүрвэл өдтэй байсан...
Зарим нь өднийхөө гоо үзэсгэлэнгээр колибри буюу тогос шувуунаас дутахааргүй байжээ.
Олон янзын үлэг гүрвэлүүд өдөөр хучаастай байсан гэдгийг эрдэмтэд эртнээс таамаглаж байв. Малтлаг хийсэн газруудаас өд сөдийн ул мөр бишгүй л олдож байлаа. Шууд баталгаа байхгүй байснаас түүнийг өдөөр бүрхэгдсэн байсан гэж болохгүй байлаа. 2015 онд хятадын палеонтологч Лида Шинд аз таарчээ. Мьянмарын зах дээрээс тэр хувны хэсгийг олж авсан дотор бүдүүлэг өдөөр бүрхэгдсэн урт сүүлний хэсэг байжээ. Шин тэр өдний эзэн нь нялх целурозавр (энэ бүлэгт тираннозаврууд ба шувууны элэнц хуланц багтдаг) гэж тогтоож чаджээ. Тэр нялх модны давирхайд сүүлнийхээ өдөөр наалдан үхсэн бололтой. Энэ нь 99 сая жилийн өмнө болжээ.
2017 онд хэд хэдэн хүрээлэнгийн эрдэмтэдийн бүлэг Хятадын хойд нутгаас бас нэг манираптор (лат. Maniraptora, manus - «гар» ба rapio - «барих, шүүрэх» гэсэн латин үгний нийлбэр) целурозаврын араг ясны ул мөрийг өдтэй нь хамт олсон байв. Олдвор маш сайн хадгалагдан үлдсэн байснаас түүний микроскопын тусламжтайгаар сканерджээ. Өдийн бүтэц нь орчин цагийн шувуудынх шиг бүх өнгөөр солонгорон харагдаж байв. Манирапторууд нисэж чадахгүй байсан ба тийм гоёл нь эрэгчингийн өмнө гайхуулахад хэрэгтэй байсан гэж эрдэмтэд үзжээ.
Хэдийгээр домогт тираннозаврын шууд удам болох Yutyrannus huali, толгойноосоо сүүл хүртэл өдөөр бүрхэгдсэн байсан ч T.rex өөрөө жигүүртэн байсангүй. Гүрвэлийн хэмжээ, амьдрах идэвхи зэргийг тооцоолж үзэхээр өд нь биеийн дулааныг гадагшлуулахад саад болж байсан бололтой. Харин жижигхэн тираннизаврханууд сөдтэй байж дулаацдаг байсан болов уу гэх таамаг байна.
Тираннозаврууд ясаар тоглодог...
Энэ нь тэднийг хэр ухаантайг харуулж байгаа юм.
Үлэг гүрвэлийн тархи нь тэр том бие, зан авиртаа таарахааргүй жижигхэн байсан гэдэг. Гэтэл 2014 онд Канзасын их сургуулийн геологч Брюс Ротшильд огт өөр дүгнэлт гаргажээ. Тэр тиранназаврын яс олдсон газрын ойролцоогоос олдсон өвсөн тэжээлт гүрвэлийн яснуудыг нэгт нэггүй судалжээ. Зарим яснууд нь “нохойн гөлөг ноолж байгаад хаячихсан юм” шиг харагджээ. Тийм л байсан бололтой. Гэхдээ нохойн гөлөгний оронд нөгөө догшин үлэг гүрвэлүүд байж. Тоглох чадвар дэлхийн хамгийн хөгжил сайтай амьтдад байдаг. Тэр нь төрөлтэйгээ тоглох, эсвэл ан авын дасгал сургууль хийхэд хэрэг болдог. Ийм маягийн нийгмийн болон сэтгэлийн авир араншин нэлээдгүй тархи сайтай амьтанд л байдаг байна.
Үлэг гүрвэл халуун цустай байсан...
Тийм биш байсан бол тэд ийм том болохгүй байсан.
Манай он цагийг хүртэл амьдарсан хоёр нутагтан гүрвэлийг бодвол тэр “аймшгийн гүрвэлүүд” та бидэн шиг биеийн тогтмол температураа барьдаг байж. Үүнийг хэд хэдэн судалгаа баталсан. Барселоны автономын их сургуулийн эрдэмтэд үлэг гүрвэлийн ясны модных шиг жилийн цагиргыг шалгаж үзсэн байна. Хэрэв балар эртний гүрвэлүүд хүйтэн цустай байсан бол янз бүрийн улирлуудад тэдний ясны ургалтын хурд нь өөр өөр байх байсан ба тэр нь модных шиг цагиргуудыг гаргаж ирэх ёстой байжээ. Харин эрдэмтэд цагирагийг олоогүй юм. Тэр нь үлэг гүрвэлийн бодисын солилцоо нь хүрээлэн буй орчных нь хэмээс хамаарахгүй байсныг харуулж байна. Америкийн өөр хэдэн их сургуулийн бүлгүүд тэдний нас бие гүйцсэн амьтдынх байсан яс урт бөгөөд голчыг хэмжээд өнөөгийн амьд гүрвэлийнхтэй харьцуулан үзээд ясны ургалтынх нь хурдыг тогтоожээ. Тэр нь хөхтөн ба шувуудад хамгийн өндөр байлаа. Ихэнх үлэг гүрвэлийн ясны ургалт энэ үзүүлэлтээр тэднээс дутахааргүй байжээ.
Птерозаврууд нь агаарын үлэг гүрвэл биш...
Тэд ер нь нисдэг байсан гэдэг нь баталгаа баримт биш.
Нэрэнд нь завр орсон байгаа ч птерозаврууд нь “жинхэнэ” динозавр биш тэд гүрвэлийн аймгийн өөр төрөлд багтдаг. Энэ амьтан үлэг гүрвэл дотроос цорын ганц нисдэг нь байв. Гэхдээ сайн нисдэг гэхэд учир дутагдалтай. Токиогийн их сургуулийн профессор Кацүфүми Сатогийн гаргасан тооцоогоор далавчны дэвэлт нь хэрэг амьтан 41 кг-аас бага байвал тэр нь биеийг агаарт барьж чадна гэж үздэг. Птерозавруудын ихэнх нь түүнээс хүнд жинтэй байсан учир идэвхтэй нисч байсан нь юу л бол. Том птерозавруудын үе мөчний судалгаа нь тэдний бүтэц нь нисэхээсээ илүүтэйгээр дөрвөн мөчөөр газраар явах нь амар байсныг нотолж байгаа аж.
Трицератопсийн эвэр нь гоёл юм...
Стегозавруудын нурууны хавтангууд ч бас гоёл.
Цератопс гэдэг үг нь "эвэртэй хоншоор" гэж махчлан орчуулбал бууна. Трицератопс нь гурван эвэртэй байсан ба бусад цератопсууд нь нэг, хоёр л эвэртэй байж. Эвэрээс гадна тэд содон байрлалтай “ясан захтай” байв. АНУ ба Их Британийн эрдэмтэд цератопсийн 46 төрлийн толгойн яснуудыг харьцуулан судлаад тэдний эвэр ба ясан хүзүүний ороолт нь зөвхөн эмийгээ татахад зориулагдсан, хамгаалалт болж байсанаас өөр зүйлгүй гэж үзжээ.
Нурууны ясан хавтангууд ч бас л тийм зориулалттай байсан байх. Нурууг хамгаалах, мөн дулааныг зайлуулахад тэдний хэлбэр нь бүгдэд адилхан, тэр үүргээ биелүүлэхэд чухал байж. Тэдний хэлбэр өөр өөр байгаа нь орооны цагаар эмсийнхээ өмнө л гайхуулахад чухал байж дээ.
Үлэг гүрвэлүүд үүрээ засдаг өндгөө дардаг байсан гэнэ үү...
Тэр хариуцлагатай үүргийг эрэгчин нь гүйцэтгэдэг байсан гэнэ.
Эрдэмтэд 1920-иод онуудад Монголоос махчин гүрвэлийн араг ясыг чулуужсан өндөгний дэргэдээс олсон ба гүрвэл протоцератопсийн өндөгнөөс хулгайлах гэж байгаад амиа алджээ гэж эрдэмтэд үзсэн байлаа. Махчин гүрвэлийг овираптор гэж нэрлэсэн нь латинаар “өндөг хулгайлагч” гэсэн үг юм. Хожимын судалгаагаар тэр өндөгнүүд нь овирапторын өөрийнх нь болж таарсан, тэр өндөгөө хамгаалж, бүлээцүүлэн дарж суудаг байжээ. Өндөг дарах ажлыг эрэгчин нь хийдэг байсаныг тэдний ясанд өндөгний хальсны кальцийтай холбоотой бүрдэл байсангүй. Тэдний үүрэнд олон өндөг байсан нь овирапторууд өнөөгийн тэмээн хяруул шиг л олон эмэгчинг “уруу татаад” дараа нь ирээдүйн залгамжлагч нартай өндөгнүүдийг нэг үүрэнд хийн эцэг нь дардаг байсан бололтой.
Ихтиозаврууд усны үлэг гүрвэл биш...
Ер тэд үлэг гүрвэл биш. Тэд өндөглөхгүй, амьд төл төрүүлдэг байж.
Загасны маханд дуртай, далайн гахайтай адилхан эдгээр амьтад газар уснаа явагчдын тусгай бүлд багтана. Тэд амьд төл төрүүлдэг байсныг ихтиозаврын араг ясны чээжний хөндийгөөс төлийнх нь байж болох жижиг араг яснууд олдсон байв. Йоркширээс олдсон араг ясанд найман үр хөврөл байснаар тэр дээд амжилтын эзэн болжээ. Оросын нутгаас тэдний үлдэгдэл их олдсоны нэгийг Лениний нэрээр Leninia stellans гэж нэрлэсэн байжээ.
М.ЦОГТ
