Одоогийн УИХ-д хуулийн голтой хэдхэн гишүүний нэг нь Х.Тэмүүжин. Тэр тогтолцоо буюу уг суурийн асуудлыг хөнддөг улстөрч. Түүний ярьж хэлсэн зарим зүйл ороо бусгаа гэж хэлж болохуйц мэдээллийн бөмбөгдөлт дунд бүдгэрч хоцроод байгаа нь нууц биш. Гэхдээ төрийн буруу тогтолцооны цэгийг нь олж хатгасан Х.Тэмүүжиний санаачилгыг анзаарахгүй өнгөрч боломгүй…

Х.Тэмүүжин энэ долоо хоногийн нэг дэх өдөр УИХ дахь намынхаа бүлгийн шийдвэрийг танилцуулсан. Тэгэхдээ гурван зүйлийг хэлсэн.

Нэгт:

-АН-ын бүлгийн 42 гишүүн Үндсэн хуулийн тогтвортой байдлыг хамгаалахын тулд Ерөнхийлөгч дахин сонгогдож болохгүй гэдэг дээр тууштай, хатуу зогсох ёстой гэх шийдлийг гаргахаар ярилцлаа.

Хоёрт:

-УИХ-ыг УИХ шиг байлгахын тулд ҮАБЗ-өөс УИХ-ын дарга гаргах ёстой юм байна гэдэг шийдлүүдийг ээлж дараалалтайгаар хийхээр ярилцлаа.

Гуравт:

-УИХ-ынхаа толгой дээр гараад суучихдаг Ерөнхий сайд байж болохгүй. Үндсэн хуульд УИХ 126 гишүүнтэй байна гээд заачихсан байгаа. Түүнээс биш УИХ 126 гишүүн болон Ерөнхий сайдаас бүрдэнэ гэж заагаагүй. УИХ-ын чуулганы танхимыг 126 гишүүнд зориулан засах ёстой. Ерөнхий сайд 126 гишүүний нэг юм бол гишүүдийнхээ дунд суух ёстой.

Ийм гурван асуудал ярьсан.

Х.Тэмүүжин цааш нь:

-1992 оны Үндсэн хуулийг баталсны дараа эрх мэдэл хуваарилагдсан байгаа байдлынхаа төлөөх алхмуудыг хийгээгүй. Уламжлалт байдлаар дарга нараа шүтдэг арга барилаараа төрийн ёслолын албанаас зохион байгуулсан юм уу яасан юм, амьдрал дээрээ гурван даргын улс болоод хувирчихсан. УИХ-ын чуулган нь хүртэл толгой дээрээ гурван даргаа залаад суулгачихсан. Энэ байгаа байдлыг бид халах ёстой.

Төрийн гурван өндөрлөг гэх хуулийн нэр томьёо Монголд огт байхгүй. Үндсэн хуульд ийм албан тушаал огт байхгүй. Эдгээр хүмүүс өөрсдийгөө Монгол Улсын дарга гэж эндүүрээд байгаа гэсэн.

Мөн эдгээртэй хуулийн төсөл боловсруулж УИХ-д өгөхөө ч мэдэгдсэн.

Х.Тэмүүжин ер нь энэ асуудлыг өмнө нь ч ярьдаг байсан юм. 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнө:

-Манайхан реформ асуудал шийдэхгүй хувьсгал хийе гэж ярьдаг. Гэтэл хувьсгал хийвэл ардчилал өөрөө байхгүй болно гэсэн үг. Бид ардчиллыг солих тухай биш, зам зуураа гээчихсэн тэр зүйлээ буцаагаад янзлах тухай ярих ёстой. Тэр арга зам нь ерөөсөө л “Тransformation” юм байна. Модыг унах гэж байхад нэг талаас нь гадаснаас уях нь реформ. Харин мод бул чулуунаас болж унах гэж байвал тэр чулууг авч байж л мод тэгширнэ. Тэгэхээр энэ суурь бүтцийн хэмжээний гүн бүтцийн өөрчлөлт /transforma­tion/ рүү орохоос өөр аргагүй. Одоо дахиад боломж олдвол “Transformation” хийнэ. Бид 2012-2016 онд реформ хийх гэж оролдсон ч дийлээгүй. Тэр үед хэм хэмжээ, чиг үүрэг, бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлтийг хийж үзсэн. Одоо бол үйл ажиллагаа, хандлага, зан үйлээс нь эхэлж, хүнийг нь өөрчлөх ажлыг давхар хийхээс өөр арга байхгүй. Энэ шилжилтийг хийхийн тулд харилцаа, арга барил, дотоод соёл, хувийн итгэл үнэмшлийг нь эвдэх ёстой. Ийм ялгаатай үйлдлийг хийх арга бол trans­formation. Үүнийг хийхийн тулд боловсролтой нь, зан үйлтэй нь ярихаас өөр аргагүй. Өдөр тутам хийдэг ажлынх нь дэгийг өөрчлөхөөс өөр арга байхгүй. Монгол Улс гажуудсан ардчиллаа засъя гэвэл нүдэнд харагдахгүй ч их хүчтэй нөлөөлдөг тэр зүйлүүдтэй тулах хэрэгтэй гэж байв.

Х.Тэмүүжиний ярж буй transformation буюу улс төрийн өөрчлөлт гэдэг нь эрх мэдлийн динамик, институцийн бүтэц, нийгмийн хэм хэмжээний өөрчлөлтийг хамарсан улс төрийн тогтолцооны томоохон өөрчлөлтийн үйл явцыг хэлдэг. Энэ нь аажмаар хувьслаас илүү эрс тэс хувьсгал хүртэл байж болох ба ардчилал, модернизаци, дэглэмээс нөгөөд шилжих зэрэг олон талыг хамарч болдог. Нэг ёсондоо улс төрийн өөрчлөлт нь эрх мэдлийг хэрхэн хэрэгжүүлэх, улс төрийн шийдвэр гаргах, нийгэм улс төрийн зохион байгуулалтад өөрчлөлт оруулах цогц бөгөөд олон талт үйл явц юм.

Ардчилал талаасаа дарангуйллын засаглалаас илүү ардчилсан тогтолцоо руу шилжих, тэр дундаа чөлөөт, шударга сонгууль, хууль дээдлэх, иргэний эрх чөлөөг хамгаалахад оршдог. Одоо дэлхийд үүнийг уламжлалт буюу аж үйлдвэрийн өмнөх үеийн улс төрийн тогтолцооноос илүү оновчтой, бие даасан, үр ашигтай засаглалын бүтэц рүү шилжих үйл явц гэж үзэх болсон.

Хөдөлгөөн, үйл явцын хувьд нэг дэглэмээс нөгөөд шилжих, энэ нь ардчилсан шилжилтийн үед ажиглагддаг шиг эрх мэдлийг тайван замаар шилжүүлэх эсвэл хувьсгал, төрийн эргэлт гэх мэт илүү эвдэрсэн өөрчлөлтүүдийг багтааж болно.

Улс төрийн оролцоо нь сонгууль, нийгмийн хөдөлгөөн, эсвэл улс төрийн үйл ажиллагааны бусад хэлбэрийг оролцуулан улс төрийн үйл явцад хувь хүмүүс болон бүлгүүдийн оролцох арга замуудтай байдаг. Үр дүнд нь шүүх, хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглал зэрэг улс төрийн байгууллагуудын бүтэц, чиг үүргийн өөрчлөлт явагддаг. Харин нийгэмд улс төрийн зан байдал, бодлогод нөлөөлж болох олон нийтийн үнэт зүйл, итгэл үнэмшил, хандлагын өөрчлөлт гардаг. Тийм учраас Х.Тэмүүжиний “transformation” хэрэгжих нь тогтолцооны гажуудлыг засахад тодорхой тусаа үзүүлэх юм. Энэ нь ажил хэрэг болох юм бол “trans­formation” Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ гурваас эхлэх нь…

Өдрийн сонин