x

ЧИЛИ: Гуравдагч ертөнцийн сайн, муу хосолсон хамгийн сонирхолтой жишээ

Чили улсыг яагаад ийм нарийхан урт юм бэ гэж их гайхдаг. Асар өндөр Андын нуруугаар тусгарлагдсан энэ нарийн зурвас газарт мөнх цаст оргилууд байгалийн хил болж өгсөн юм. Андын нурууны оргил Аконкагуа 7000 (7049 м) метрээс дээш өндөртэй төв азийн хэдэн том оргилуудын дараа орох сүрлэг уул юм. Мэдээж дэлхийн хамгийн нарийхан урт тогтоцтой улс. 4300 км урт, дундажаар 170 км өргөнтэй.

Антарктидийн хуурай цөлийг эс тооцвол Дэлхийн хамгийн хуурай цөл Атакама Чилийн хойд хэсэгт бий. Жилд 15 мм бороо ордог гэхээр ер нь ордоггүй гэсэн үг. Зарим хэсэгтээ хэдэн зууны турш бороо ороогүй. Гэхдээ Чилийн зарим хэсэгт хур тунадас бараг ордоггүй ч далайн чийгээр тэжээгддэг ургамалтай тэрийг нь Лама гөрөөс иднэ. Атакамагийн цөлд Дакар Ралли болж тамирчдын шандасыг сорьж байсан газар. Чили нь байгалийн бараг бүхий л гоё тогтоцийг өөртөө агуулсан бөгөөд урд хэсэг Патагониад мөнх цаст оргил, мөсөн гол, Юрийн галавын үеийн том үлэг гүрвэлийн яснууд олдсоны дотор аварга том өвсөн тэжээлтэн Аргентинозавраас том үлэг гүрвэлийн гавал олдож байв. Хамгийн хуурай цөлөөс туйл орчмын хүйтэн гээд эрс тэс цаг агаартай.

Easter арал буюу Рапа Нуи гэж үзэсгэлэнт бас нууцлаг арал Чилийн мэдэл байдаг. Хэн барьсан нь үл мэдэгдэх 1000 орчим аварга том хүн хөшөөнүүд, эх газраас олон мянга жил тусгаарлагдсан амьтадын зүйл бий. Эх газраас 3500 км тусгаарлагдсан энэ арал дээр хүн яаж очсон, хэрхэн тэр том чулуун хөшөө бүтсэн нь нууц байгаад сүүлд 800 жилийн өмнө хүн очсон гэдэг баримт олдсон. Полинезууд буюу Номхон далайн оршин суугчид анхлан иржээ. Чарльз Дарвины хувьсгалын онол бүтэх чухал олдворын хэсэг, харьцуулалтууд энэ арлын бүлгээс олдсон байдаг.

1960 онд Валдивиагийн 9.5 магнитудын хүчтэй газар хөдлөлт нь, тэмдэглэгдсэн хамгийн хүчтэй газар хөдлөлт болж үүссэн цунами нь Япон, Филиппин, Хавай гээд Номхон далайн нөгөө талд хүрч байв. 10 метр өндөр цунами 10.000 км гаруй зам туулж Хавайд хүрч байж. Ер нь Валдивиа 150 орчим жилдээ нэг том газар хөдөлдөг тектоникын хавтангийн уулзвар дээр байдаг газар.

Латин Америкын анхны эмэгтэй уран зохиолын Нобэлийн шагналт Габриэла Мистрал Чилийнх. 1945 онд шагналаа гардсан түүний боловсролын өв улсын боловсролын салбарт том дэвшил авчирсан юм.

Чили нь зэсийн хамгийн том үйлдвэрлэгч улс. Эдийн засаг нь зэс дээр тогтож хөгжиж буй бөгөөд Чукикамата гэж дэлхийн хамгийн том зэсийн ил уурхайтай. Аль МЭӨ 500-р зуунд Чилид зэс хэрэглэж байсан баримт бий. Инкүүд дараа нь Испанийн колоны үед гээд үргэлжилнэ. Өнөөдөр 3 кг зэсийн 1 кг нь Чилийн тамгатай гэхээр зэсний их гүрэн билээ.

Ганц од нэртэй Чилийн далбаа нь АНУ-ын Техасын далбаатай тун төстэй бөгөөд Техасаас 22 жилийн өмнө бүтээгдсэн юм. Нэгнээсээ хуулаагүй гэж үздэг.

Чили нь улс төрийн хувьд адармаатай замыг туулжээ. 1810 онд Испаниас тусгаар тогтносон юм. Дэлхийн 2-р дайны дараа буюу 1960 оноос Зэсийн том уурхайнуудаа нийгэмчилснээр жинхэнэ гамшиг эхэлжээ. Манайд мал нийгэмчилдэгтэй адилхан. Улмаар улсын компани байгуулж тэр нь улс төрчдийн идэж уудаг гол суваг болж социалист ерөнхийлөгч Салвадор Алэндагийн үед Чилийн эдийн засаг элгээрээ хэвтлээ. Генерал Аугусто Пиночет цэргийн эргэлт хийснээр Чилид эдийн засаг сэргэсэн.

Пиночет алдарт эдийн засагч Милтон Фридманаас зөвлөгөө авч Чилийг босгож ирсэн боловч цэргийн дэглэмийн үед олон хүн ор сураггүй болж зовсон байдаг. Чөлөөт эдийн засгаар улсаа босгосон ч нөгөө гараараа энгийн иргэдийг их хэлмэгдүүлсэн юм. Эмэгтэйчүүд үүнд ихээр өртжээ. Пиночетийн өөр нэг гавьяа нь хар тамхи тариалагчдыг эх орноосоо хөөж, алахыг нь алснаар арай гэж амь үлдсэн хэд нь Колумби улсын хар тамхины маф цэцэглэх үндснийг тавьсан байна. Пиночет сайн, муу хийсэн зүйлтэй ч дарангуйлагч, хүний эрхийг уландаа гишгэгч байсан учраас муу нэр нь сайныгаа цохин унагасан юм. Тийм ч учраас гуравдагч ертөнцийн сайн муу хосолсон хамгийн сонирхолтой жишээ болсон улс.

Өнөөдөр Чили дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улсын нэг болжээ.

Batzaya Bayasakh нүүр номоос

iСанал болгох
АНХААРУУЛГА: Та сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээ зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
iРедакцийн сонголт
iШинэ мэдээ
ЭМГЭНЭЛ 13 цаг 40 мин УИХ-ын даргыг огцруулах саналаа дэд дарга Б.Пүрэвдоржид өргөн барив 13 цаг 49 мин Хятад, АНУ-ын худалдааны эргэлт 15 гаруй хувиар буурав 14 цаг 43 мин Монголын эрэгтэй теннисчид дэлхийн аваргад өрсөлдөх эрхээ авлаа 14 цаг 46 мин АНУ–Хятадын худалдааны маргаанаас шалтгаалан алтны үнэ дээд түвшинд хүрлээ 14 цаг 50 мин Монгол, Чехийн хууль тогтоох байгууллагуудын хамтын ажиллагаа өргөжиж байна 14 цаг 54 мин Монгол Улс ISO-гийн Ерөнхий чуулганд оролцлоо 14 цаг 54 мин Хууль бус санхүүгийн үйлчилгээтэй тэмцэх орон нутгийн хяналт идэвхжиж байна 14 цаг 57 мин Хоёрдугаар ээлжийн цэрэг татлага энэ баасан гарагаас эхэлнэ 14 цаг 58 мин 2025–2026 оны өвөлд зориулж нийслэл давс, бодисын нөөцөө тав дахин нэмэгдүүлжээ 14 цаг 59 мин Өнгөрсөн долоо хоногт бүртгэгдсэн дуудлагын 79 хувь нь объектын гал түймэр байжээ 15 цаг 1 мин НҮБ-ын тэргүүн: Эрсдэлийг бууруулах хөрөнгө оруулалт дэлхий даяар хангалтгүй байна 15 цаг 2 мин Нийслэлийн өвөлжилтийн бэлтгэл 93 хувийн гүйцэтгэлтэй үргэлжилж байна 15 цаг 3 мин Б.Жавхлан: Төсвөө баталж чадахгүй бол УИХ тарах юу ч биш 16 цаг 6 мин Яармаг–Хархорин чиглэлийн дүүжин замын ажил эрчимтэй үргэлжилж байна 16 цаг 53 мин Л.Бадамболор: “Самбар бол миний хамгийн том зургийн дэвтэр” 16 цаг 54 мин ХАМАС бүлэглэл Израилийн долоон иргэнийг барьцаанаас суллав 16 цаг 56 мин Францын Ерөнхий сайд С.Лекорню шинэ Засгийн газраа бүрдүүлэв 17 цаг 3 мин Бүсчилсэн хөгжлийн хорооны хуралдаанаар ДЦС-V, хог шатаах үйлдвэрийн төслийг хэлэлцэв 17 цаг 13 мин Цэрэг татлагын үеэр залуусыг мэргэжил эзэмшүүлэхээр болжээ 17 цаг 15 мин
iИх уншсан
​“Хонин толгой”-д шилжүүлсэн Оюутолгой Эмч нар хүүхдийнхээ сургалтын төлбөрийг зээлээр бус, цалинга... "Мордохын хазгай" болсон МАН-ын Бага хурлын VIII хуралдаан Гадаад харилцааны сэргэлтээс ашиг хүртэх монгол ур ухаан Пол Жонсоны “Оюунтнууд”номын тухай Авлигатай тэмцсэнийг биш, авлигад холбогдсон этгээдүүдийг на... Монголчуудын мөрөөдлийн төсөл “Цагаан заан” болж хувирав уу П.Батчулуун: Хэрэв би өршөөл гуйсан бол энэ салбарт зүтгэж б... Солийн Данзан (3) Монгол сурагч дэлхийн Англи хэлний олимпиадад алтан медаль х... Японы Технологийн их сургууль Монголын 28 сургуульд 800 ширх... Цалин нэмэхгүй бол орон даяар ажил хаяна гэж эмч нар анхаару... Импортын гаралтай 15.4 кг загас, далайн бүтээгдэхүүнийг устг... Зогсож байсан автомашины араас мөргөсөн ослын улмаас 5 хүний... Гуравдугаар улирлын НӨАТ-ын баримтыг өнөөдөртөө багтаан бүрт... Монгол, Кубын парламентын хамтын ажиллагааны талаар талууд я... Нийслэлд 100 мянга гаруй ам метр явган зам шинэчлэгдлээ Дэлхийн худалдааны өсөлтийн төсөөллийг 2.4 хувьд хүргэн ахиу... Монгол, Сингапур хоёр уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг хамтын... У.Хүрэлсүх: Шүүгч та өнгөний сүр, мөнгөний сүүдэрт бөхийх ёс...
Top