Бид мэдээлэлд живж байна. Эдгээр мэдээллийн ихэнх нь бидэнд түй ч хамааралгүй байдаг. Хэрэггүй энэ олон мэдээллээс чухлаа ялгаж салгаад татаад авч чаддагсан бол.

Сайн мэдээ гэвэл та мэдээллийн чанарыг үнэлэхийн тулд тархиа сургаж чадна. Бүр тодруулбал, тархиа сургана гэдэг нь та хэн нэгнийг ярьж байгаа юмаа мэдэж байгаа эсэхийг цензурдаж чаддаг болохоос гадна чухал мэдээллийг чухал бишүүдээс нь ангилж, цаг заваа ач холбогдолтой зүйлд төвлөрүүлж чадна.

Яаж вэ гэж үү? Нобелийн шагналт Ричард Фейнман энэ асуудлын талаар тунгааж, хэд хэдэн "овжин мэх"-ийг бий болгосон байна.

1963 онд "Энэ бүхний утга учир: Иргэн эрдэмтний бодол" хэмээх богино хэмжээний номонд дурдагдсан техникийн бус цуврал лекцүүдэд Фейнман үндсэн үндэслэлүүд болон тухайн үеийнхээ зарим асуудлуудыг ярьдаг. Мэдээллийг үнэлэх түүний арга бол таны сурч мэдсэн зүйлээ боловсронгуй болгохын тулд Фейнманы сургалтын техниктэй хамт ашиглаж болох өөр нэг багц хэрэгсэл юм.

Ялангуяа түүний "Шинжлэх ухаангүй эрин үе" гэсэн хэсэгт өгсөн "арилжааны заль"-ын цувралууд нь ялангуяа ашигтай байдаг. Эдгээр заль мэх нь Фейнман цэвэр шинжлэх ухааныг судлахдаа сурсан бодлын арга барил бөгөөд үүнийг жирийн амьдралын өдөр тутмын үйл ажиллагаанд урган гарч ирдэг шийдвэрлэх ёстой энгийн сэдвүүдэд яаж хөрвүүлэн ашиглаж байгааг харуулжээ.

"Бид итгэл дээр тулгуурлан бусад хүмүүсийн мэдлэг, санаа бодлыг авдаг. Энэ нь хоосон, өнгөцхөн суралцах явдал юм. Бид тэднийг өөрийн болгох ёстой. Бид яг л гал хэрэгтэй болоод хөршийнхөө гэрт очиж гал авчирч, тэндээс маш сайн гал олж аваад гэртээ харихаа ч санахгүй дулаацаж суудаг хүн шиг. Хоол болж шингэхгүй, бид болон хувирахгүй, биднийг тэжээж, тэтгэхгүй бол гэдэс дүүрэн махтай байх нь бидэнд ямар хэрэгтэй юм бэ?"

-Мишель де Монтень-

Эхлэхээсээ өмнө Фейнман бүх зүйлийг шинжлэх ухааны үүднээс авч үзэх шаардлагагүй гэдгийг дурдах нь зүйтэй хэмээн тэмдэглэснийг энд бас давтая. Эдгээр овжин мэхийг хаана хэрэглэх нь таны амьдралд ашиг тустай болохыг тодорхойлох нь танаас хамаарна.

Та юуны талаар мэдээлэл цуглуулах гэж байгаагаас үл хамааран эдгээр заль мэх нь таныг сэдэв, санааг гүнзгийрүүлэн судлахад тусалдаг бөгөөд ямар нэг зүйлийг жинхэнэ утгаар нь мэдэх аялалдаа алдаа, үл ойлголцолд автахгүй.

Мэдээллийг үнэлэх 7 "арга мэх"

Шинжлэх ухааны үүднээс "мэдэгдэхүйц" зүйлсийн талбарт ороход хамгийн эхний арга бол өөр хэн нэгэн тэр зүйлийг үнэхээр мэдээд байна уу эсвэл бусдыг хуулан дуурайгаад байгаа эсэхийг шийдэхтэй холбоотой юм.

"Фейнманы ашигладаг эхний арга нь маш амархан. Ярьж байгаа өнөө хүнийг чухал юмыг үнэн ярьж байна уу гэдгийг мэдэхдээ эхлээд асууна. Гэхдээ ухаалаг асуултууд асууна. Тухайлбал, сэдвийн талаар гүнзгий, сонирхолтой, үнэнч, илэн далангүй, шууд асуултууд, ямар ч заль мэхгүйгээр асуувал яригч этгээд хурдан гацаж магад. Яг л хүүхэд гэнэн асуултыг пал хийтэл асуухад томчууд ээрч муурдаг шиг. Хэрэв та гэнэн боловч хамааралтай асуулт асуухад тэр хүн үнэхээр мэдэхгүй байгаад тэрнийгээ илчэлнэ, энэ бол шударга хүний зан. Үүнийг үнэлэх нь чухал юм.

Мөн өөр нэг жишээ. Энэ жишээ дэлхийн шинжлэх ухаанч бус нэгэн талыг харуулж чадна гэж бодож байна. Уг нь илүү шинжлэх ухаанч байвал зохих тал л даа. Юу тэр вэ гэхээр энэ нь улс төртэй холбоотой. Хоёр улстөрч ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж, нэг нь фермийн хэсгээр орж “Та фермийн асуудлуудын талаар юу хийх гэж байна вэ?” гэж асуув гэж бодъё. Тэгээд нэг нь тэр дороо л хариулж эхлэнэ - bla bla bla, bang, bang, bang.

Одоо тэр дараагийн кампанит ажилчин руу явж байна. "Та фермийн асуудлыг яах гэж байна?" "За, би мэдэхгүй. Би генерал байсан, газар тариалангийн талаар юу ч мэдэхгүй. Гэхдээ арван хоёр, арван тав, хорин жил ард түмэн үүнтэй тэмцэж, фермийн асуудлаа яаж шийдэхээ мэддэг гэж ярьдаг болохоор их хэцүү асуудал байх шиг байна. Мөн энэ нь хэцүү асуудал байх ёстой. Тиймээс би фермийн асуудлыг шийдэхийг зорьж байгаа зүйл бол энэ талаар ямар нэг зүйл мэддэг олон хүмүүсийг эргэн тойронд цуглуулж, энэ асуудалтай өмнө нь тулгарч байсан бүх туршлагаа судалж, тодорхой цаг хугацаа зарцуулах явдал юм. Дараа нь энэ талаар үндэслэлтэй дүгнэлтэд хүрэх. Одоо би ямар дүгнэлт гаргаснаа урьдчилж хэлж чадахгүй ч би танд ашиглахыг хичээх зарим зарчмуудыг хэлж өгье. Хэрэв бидэнд ямар нэгэн онцгой асуудал тулгарвал хувь хүн тариаланчдад хүндрэл учруулахгүй байх, ямар нэг арга замаар тэдэнд санаа тавих гэх мэт зарчим баримтална".

Хэрэв та Фейнманы техникээр ямар нэгэн зүйл сурсан бол тухайн сэдвээр асуултанд хариулах боломжтой болно. Дэлгэрүүлвэл мэдэхгүй бол мэдэхгүй байгаагаа хүлээн зөвшөөрөх, сэдэв дээр асуудал биш зарчим ярих. Ингэснээр та боловсролтой аналоги хийж, зарчмуудыг бусад нөхцөл байдалд шилжүүлж, мэдэхгүй зүйлээ амархан хүлээн зөвшөөрч чадна. Та сэдвийн макро болон микро түвшний хооронд хялбархан шилжих боломжтой.

Хоёр дахь заль мэх нь тодорхойгүй байдлыг даван туулахтай холбоотой юм. Амьдралд маш цөөхөн санаа туйлын үнэн байдаг. Таны хүсч буй зүйл бол байгаа мэдээллээр үнэнд аль болох ойртох явдал юм.

Фейнман зарим нэг техникийн санааг энд дурджээ, гэхдээ энэ нь тодорхойгүй байдлыг хэрхэн зохицуулахыг ойлгохыг шаардна. Ямар нэг зүйл яаж бараг гарцаагүй худал байснаас гарцаагүй үнэн болж хувирах вэ? Туршлага хэрхэн өөрчлөгддөг вэ? Та өөрийн итгэлтэй байдлын өөрчлөлтийг туршлагаар хэрхэн зохицуулдаг вэ? Техникийн хувьд энэ нь нэлээд төвөгтэй боловч Фейнман маш энгийн, оновчтой жишээгээр иш татлаа.

"Танд ямар нэг зүйл болох тухай хоёр онол байгаа гэе "А онол" ба "Б онол" гэж нэрлэх болно. Одоо энэ нь төвөгтэй болж байна. А онол ба В онол. Ямар нэг шалтгаанаар, өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн туршлага, бусад ажиглалт, зөн совингоо гэх мэтээр ажиглалт хийхээсээ өмнө В онолоос илүү А онолд илүү итгэлтэй байна гэж бод. илүү итгэлтэй. Гэхдээ таны ажиглах гэж буй зүйл бол шалгалт гэж бодъё. А онолын дагуу юу ч болохгүй. Б онолын дагуу цэнхэр өнгөтэй байх ёстой. За, та ажиглалт хийвэл энэ нь ногоон өнгөтэй болж хувирна. Дараа нь та А онолыг хараад, "Энэ нь магадлал багатай" гэж хэлээд, "Б" онол руу эргэж, "За, энэ нь цэнхэр болж хувирах ёстой байсан, гэхдээ энэ нь ногоондуу өнгөтэй болж болох боломжгүй зүйл биш байсан" гэж хэлнэ.

Тэгэхээр энэ ажиглалтын үр дүн нь А онол суларч, Б онол улам хүчтэй болж байна. Хэрэв та илүү олон тест хийвэл Б онолын магадлал нэмэгдэнэ. Дашрамд хэлэхэд, хэчнээн удаа харагдавч энэ нь ногоон өнгөтэй харагдаж байсан ч та шийдвэрээ гаргаагүй байгаа нэг шалгалтыг дахин дахин давтах нь зөв биш юм. Гэхдээ хэрэв та А онолыг Б онолоос ялгах өөр олон зүйлийг олж харвал эдгээрийг олноор нь цуглуулснаар Б онолын магадлал нэмэгдэнэ.

Фейнман энд саарал сэтгэлгээ, аливаа зүйлийг "үнэн байж магадгүй"-ээс "худлаа" гэсэн градиент дээр буулгах чадвар, энэ эргэлзээтэй хэрхэн харьцах тухай ярьж байна. Тэрээр туйлын, сургаалын үнэнийг олж мэдэх аргыг санал болгодоггүй.

Түүний санал болгож буй өөр нэг нэр томъёо нь Bayesian update буюу өмнөх ойлголтод тулгуурлан априори магадлалаас эхэлж, дараа нь сурсан зүйл дээрээ тулгуурлан аливаа зүйлийн магадлалыг "шинэчлэх" юм. Маш хэрэгтэй хэрэгсэл.

Фейнманы гурав дахь заль мэх бол бид ямар нэг зүйл үнэн эсэхийг судлах явцад шинэ нотолгоо, туршилтын шинэ аргууд нь сулрах биш улам хүчтэй болох үр нөлөөг харуулах ёстой гэдгийг ойлгох явдал юм. Мэдлэг нь хөдөлгөөнгүй тогтчихсон зүйл биш бөгөөд бид мэддэг гэж бодож байгаа зүйлээ байнга үнэлж дүгнэхэд нээлттэй байх хэрэгтэй.

Хэрэв бид бодит үнэнийг олж мэдье гэвэл шалгах, турших үйл явцаа боловсронгуй болгож, жижиг бэрхшээлээс үргэлж сэрэмжлэх ёстой. Үгүй бол бид үр дүнгээ өөрсдийнхөө хүлээлтэд нийцүүлнэ гэж бид дэлхийг тамладаг. Хэрэв бид хянуур сайжруулж, дахин туршиж үзээд үр нөлөө нь үргэлж суларч байвал энэ нь үнэн биш, эсвэл ядаж анх найдаж байсан хэмжээнд хүрэхгүй байх магадлалтай гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

Дөрөв дэх заль мэх бол “Ийм байж болох уу?” гэсэн асуултыг зөв асуух явдал юм. гэвч "Энэ үнэхээр тийм үү?" Олонх нь эхнийхтэй маш их зууралдсан тул сүүлийнхийг нь асуухаа мартдаг. 

Тав дахь заль мэх бол дүгнэлт гаргахад тань тусалсан ижил өгөгдлийг ашиглахгүй байх явдал юм. Та аль хэдийн болсоны дараа ямар нэгэн зүйл болох магадлалыг шүүж чадахгүй. Энэ бол интоор сонгох явдал юм. Энэ нь ямар нэгэн утгатай байхын тулд та туршилтаа урагшлуулах хэрэгтэй гэдгийг хэлж байна. 

Зургаа дахь заль мэх нь олон онигоо бол дата биш гэдэг арга юм. Бид юу ярьж байгаагаа мэдэж байгаа эсэхээ мэдэхийн тулд зохих статистик түүврийг ашиглах ёстой.

Сүүлийн арга бол мэдээллийн хомсдолоос олон алдаа гардаг гэдгийг ойлгох явдал юм. Бид дутуу, орхигдчихсон байгааг нь ч мэдэхгүй мэдээлэл дутуу байна. Үүнээс урьдчилан сэргийлэхэд маш хэцүү байж болох юм - таны бодлыг өөрчлөх мэдээлэл хэзээ дутуу байгааг мэдэхэд хэцүү байдаг - гэхдээ Фейнман үүнийг батлахын тулд зурхайн энгийн жишээг өгсөн.

"Одоо дэлхий дээрх шинжлэх ухаанч бус, өвөрмөц зүйлд тулгарч буй бэрхшээлийг харахад, миний бодлоор эдгээр нь сэтгэн бодоход бэрхшээлтэй холбоотой байж болохгүй, гэхдээ зарим нэг мэдээлэл дутмаг байгаатай холбоотой юм. Ялангуяа зурхайд итгэгчид байдаг бөгөөд тийм хэн нэгэн бүлэг хүмүүс энд байгаа нь эргэлзээгүй. Тийм тийм өдөр л шүдний эмчид очих нь дээр гэж зурхайчид хэлдэг. Чиний хувьд ийм өдөр, ийм цагт төрсөн бол тэр өдөр онгоцонд нисэх нь дээр гэгддэг өдрүүд байдаг. Энэ бүгдийг оддын байрлалын хувьд маш нарийн дүрмээр тооцдог. Хэрэв энэ үнэн байсан бол маш сонирхолтой байх байсан.

Даатгалынхан онгоцонд сууж явахад илүү боломж байгаа учраас зурхайн дүрмээ баримталбал даатгалын хувь хэмжээг өөрчлөх сонирхолтой байх болно. Явах ёсгүй өдөр нь очсон хүмүүсийн байдал муу байна уу, үгүй ​​юу гэдгийг тодорхойлох туршилтыг зурхайчид хэзээ ч хийж байгаагүй. Бизнесийн хувьд сайн өдөр үү, эсвэл бизнесийн хувьд муу өдөр үү гэсэн асуулт хэзээ ч тогтоогдоогүй байна. Одоо яах вэ? Магадгүй энэ нь үнэн хэвээр байна, тийм ээ.

Нөгөөтэйгүүр, энэ нь үнэн биш гэдгийг илтгэх маш олон мэдээлэл байдаг. Учир нь бид юмс хэрхэн ажилладаг, хүмүүс гэж юу вэ, дэлхий гэж юу вэ, тэдгээр одод юу вэ, таны харж байгаа гаригууд юу вэ, юу тэднийг их бага тойрон эргэдэг, хаашаа явж байгаа талаар маш их мэдлэгтэй. Ойрын 2000 жилд байх нь бүрэн тодорхой болсон. Одод хаана байгааг мэдэхийн тулд бид тэнгэр ширтэн, дээшээ хайх шаардлагагүй. Цаашилбал, хэрэв та өөр өөр зурхайчдыг анхааралтай ажиглавал тэд хоорондоо санал нийлэхгүй байгаа бол та юу хийх гэж байна вэ? Үүнд итгэхгүй байна. Үүнд ямар ч нотлох баримт байхгүй. Энэ бол цэвэр утгагүй зүйл.

Та үүнд итгэх цорын ганц арга зам бол одод, ертөнцийн талаархи ерөнхий мэдээлэл, бусад зүйлс ямар харагддаг талаар мэдээлэл дутмаг байх явдал юм. Хэрэв ийм үзэгдэл байсан бол энэ нь бусад бүх үзэгдлийн дотроос хамгийн гайхалтай нь байх байсан, хэрэв хэн нэгэн танд үүнийг бодит туршилтаар, бодит тестээр харуулж чадахгүй бол итгэдэг, итгэдэггүй, итгэдэг би шалгаж үзнэ өөрөөрөө батлана гэх мэтээр тэднийг сонсох нь утгагүй болно.

Дүгнэлт

Мэргэн ухааны томоохон хэсэг нь юуг үл тоомсорлохоо мэдэх явдал юм. Аливаад мэргэшихийн тухайд, томоохон хэсэг нь анхаарлаа хаана юунд хандуулахаа мэдэх явдал юм.

Хэрэв та тэдгээрийг эзэмшиж чадвал Фейнманы бүтээсэн долоон заль мэх танд олон алдаанаас зайлсхийхэд тусална. 

А.Долгор